Sura Ni'amoni'ö

Moroi ba Wikipedia
Ae ba navigasi Ae ba wangalui
Sura Ni'amoni'ö si föföna sibai muraka. Lafotöi ia Sura Ni'amoni'ö Gutenberg, börö me soraka ya'ia samösa niha Jerman sotöi Johannes Gutenberg, niha si föföna manöndra lala woraka buku

Sura Ni'amoni'ö (li Indonesia "Kitab Suci") no töi nibe'e ba mbuku fondrege ni'amoni'ö ba zi sambu-sambua agama. Töi Zura Ni'amoni'ö bakha agama Hindu lafotöi ia Weda, bakha ba agama Budha lafotöi Tripitaka, bakha ba agama Islam lafotöi ia Al Quran, ba bakha ba agama Yahudi fagölö ira zura Gamabu'ulali Siföföna bakha ba agama Niha Keriso.

Bakha ba agama Niha Keriso to'ölö latötöi manö ia Sura Ni'amoni'ö, ba so khönia bakha zura Amabu'ulali Siföföna (ni'oguna'ö ndra niha Yahudi) ba Amabu'ulali Sibohou (nisura ndra solohi khö Yesu aefa wa'amatenia). Ba gotalua Niha Keriso to'ölö wa da'a niŵaö dödöra na latötöi Sura Ni'amoni'ö.

Ba mböröta to'ölö lasura tanga Zura Ni'amoni'ö ba dete garate nifazökhi moroi ba zinumbua sotöi papyrus (moroi ba döi zinumbua andre göi lahalö wehede paper ba li Inggris[1]). Andrö göi wa ebua sibai mböli Zura Ni'amoni'ö ba ambö muzawili ia ba niha. Bahiza me ngaotu ndröfia si-15 isöndra mesin woraka Johannes Gutenberg. Faoma mesin andre lö moguna lasura-tanga hadia ia, irege tola alio sibai wangawalisi sambua buku. Me 1455 iraka Zura Ni'amoni'ö Gutenberg,[2] ba i'otarai da'ö oya sa'ae te'a'asogö Zura Ni'amoni'ö irege alio muzawili ia misa ba niha. Me ibörötaigö nifotöi reformasi Protestan 31 Oktober 1571 Martin Luther, ba no aoha khönia wamazaewe Sura Ni'amoni'ö ba ba wamarou niha wombaso ya'ia.

Sura Ni'amoni'ö Yahudi-Niha Keriso[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lafotöi Zura Ni'amoni'ö amabu'ula li, börö me khönia bakha mufatunö gamabu'ula li Lowalangi khö niha ba gulidanö si no ibörötaigö khö Gaberahamo (da'a nifotöi ndra Niha Keriso amabu'ula li si föföna) ba furi hö ibohouni mangawuli bakha ba khö Yesu Keriso (da'a nifotöi ndra Niha Keriso amabu'ula li si bohou), heŵa'ae lö latema ira niha Yahudi wa so gamabu'ula li si bohou.[3][4]

Bahiza tenga ha ba gotaluara niha Yahudi Niha Keriso so gamaehuta wa'oya mbuku bakha ba Zura Ni'amoni'ö awö wamotöi ya'ia. Bakha ba gotalua ndra Niha Keriso samösa so gamaehuta wa'oya mbuku nitema'ö. Andrö wa so mbuku si so bakha ba Zura Ni'amoni'ö Gereja Katolik, bahiza lö ia bakha ba Zura Ni'amoni'ö Gereja Protestan. Hadia mbörönia?

So gamaehuta andrö börö nifotöi otoritas, sangetu'ö hadia mbuku si tola ba si tebai lafaogö bakha ba Zura Ni'amoni'ö. Bakha ba Gereja Katolik si no so i'otarai ndra nifahaö Yesu, si muzawili moroi ba Yerusalema irugi Roma, otoritas andrö ya'ia rafe nifotöi Konsili.[5] Me tebörögö reformasi Protestan ba ndröfi 1517 nidönia'ö Martin Luther, lö latema'ö mato ha'uga mbuku si no so bakha ba Zura Ni'amoni'ö. Andrö mbörö wa abölö oya mbuku bakha ba Zura Ni'amoni'ö Gereja Katolik moroi ba Zura Ni'amoni'ö Gereja Protestan[6][7][8]

Töra ngaotu fakhe awena lasöndra gangetula ira niha Yahudi wanema'ö zi 24 mbuku bakha ba Zura Ni'amoni'ö.

Arakhagö simanö göi bakha ba Gereja Katolik irege te'etu'ö zi 73 mbuku nitema'ö bakha ba Zura Ni'amoni'ö. Tebörögö ia ba Konsili ba Roma me ndröfi 382. Lafaduhu'ö zui gangolita mbuku Zura Ni'amoni'ö andre dania ba Sinode ba Hippo (393), itohugö ba Konsili ba Kartage (397 ba 419), Konsili ba Florence (1431-1449) ba afuriatania ba Konsili ba Trente (1545-1563). Da'a nifotöi Sura Ni'amoni'ö kanonik.[9] Khönia bakha so 46 mbuku si tefaböbö ba Gamabu'ulali Siföföna, ba 27 mbuku si tefaböbö ba Gamabu'ulali Sibohou. Eluahania so fefu 73 buku bakha ba Zura Ni'amoni'ö Gereja Katolik. Sura Ni'amoni'ö kanonik andre la'oguna'ö göi bakha ba Gereja Ortodoks ba ba Gereja Anglikan.

Moroi ba gotalua zi 73 mbuku andrö so mato ha'uga zi lö lafaogö ba Zura Ni'amoni'ö khöra ya'ira gereja-gereja Protestan (faigi tabel sitou).

Ngawalö mbuku ba Zura Ni'amoni'ö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba da'a tou so gangolifa ngawalö mbuku nifaogö bakha ba Zura Ni'amoni'ö, he nitema'ö niha Yahudi, ba he nitema'ö Gereja Protestan ba Gereja Katolik

Li Ibrani
Tanakh
(24 buku)
Li Yunani

Septuaginta
(60 buku)

Li Indonesia Li asli tesura ia
Protestan
Amabu'ulali Siföföna
(39 buku)
Katolik
Amabu'ulali Siföföna
(46 buku)
Huku Taurat ma Pentateukh
Beresyit Genesis Moze I Kejadian (fomböi) Ibrani
Syemot Exodos Moze II Keluaran (fa'awu'a) Ibrani
Vayiqra Leuitikon Moze III Imamat (fa'a'ere) Ibrani
Bemidbar Arithmoi Moze IV Bilangan (fangerai) Ibrani
Devarim Deuteronomion Moze V Ulangan (fo'amenesi) Ibrani
Sejarah Buku sejarah
Yehosyua Iesous Naue Yosua Yosua Ibrani
Syofetim Kritai Sanguhuku Hakim-Hakim Ibrani
Rut Routh Ruti Rut Ibrani
Syemuel 1 Basileion Samueli I 1 Samueli Ibrani
2 Basileion Samueli II 2 Samueli Ibrani
Melakhim 3 Basileion Razo I 1 Razo Ibrani
4 Basileion Razo II 2 Razo Ibrani
Divre Hayyamim 1 Paraleipomenon Nga'ötö I 1 Tawarikh Ibrani
2 Paraleipomenon Nga'ötö II 2 Tawarikh Ibrani
1 Esdras Yunani
Ezra–Nekhemyah 2 Esdras Esera Ezra Ibrani ba Aram
Nehemia Nehemia Ibrani
Tobit Tobit Aram ba Ibrani
Ioudith Yudit Ibrani
Ester Esther Esitera Ester Ibrani
1 Makkabaion 1 Makabe Ibrani
2 Makkabaion 2 Makabe Yunani
3 Makkabaion Yunani
Fa'atua-tua Buku puisi
Iyov Iob Yobi Ayub Ibrani
Tehillim Psalmoi Sinunö Mazmur Ibrani
Proseukhe Manasse Yunani
Misylei Paroimiai Amaedola Zelomo Amsal Ibrani
Qohelet Ekklesiastes Sangombakha Pengkhotbah Ibrani
Syir Hasyirim Asma Asmaton Sinunö Sebua Kidung Agung Ibrani
Sophia Salomontos Kebijaksanaan Salomo Yunani
Sophia Iesou Seirakh Yesus bin Sirakh Ibrani
Ira sama'ele'ö sebua Buku ndra sama'ele'ö sebua
Yesyayahu Esaias Yesaya Yesaya Ibrani
Yirmeyahu Hieremias Yeremia Yeremia Ibrani
Eikhah Threnoi Ngenu-ngenu Yeremia Ratapan Ibrani
Baroukh Barukh Ibrani
Epistole Ieremiou Yunani
Yekhezqel Iezekiel Hezekieli Yehezkiel Ibrani
Daniyyel Daniel Danieli Daniel Aram ba Ibrani
Ira sama'ele'ö side-ide Buku ndra sama'ele'ö side-ide
Trei Asar Hosee Hosea Hosea Ibrani
Ioel Yoeli Yoel Ibrani
Amos Amosi Amos Ibrani
Obdiou Obadia Obaja Ibrani
Ionas Yona Yunus Ibrani
Mikhaias Mikha Mikha Ibrani
Naoum Nakhumi Nahum Ibrani
Ambakoum Habakuki Habakuk Ibrani
Sophonias Sefania Zefanya Ibrani
Angaios Hagai Hagai Ibrani
Zakharias Sakharia Zakharia Ibrani
Malakhias Maleakhi Maleakhi Ibrani

Fo'ali Zura Ni'amoni'ö ba Li Niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

Tebörögö wo'ali Zura Ni'amoni'ö ba li Niha me i'ali zura Luka ba li Niha Ernst Ludwig Denninger, samösa misionaris Protestan moroi ba Jerman, ba ndröfi 1874. Ibe'e döi zura Luka andrö Turia Amusoladödö Gamonita Tesua wa Luka ba iraka ia "British and Foreign Bible Society", nitohugö dania "Netherlands Bible Society". I'ali zura Luka andre ba dialek Selatan (li raya). Bahiza no ifaruka ira li raya ba li yöu, irege ambö fatema dödö niha wombaso ya'ia.

Awena dania labe'e noro dödö Heinrich Sundermann wo'ali Zura Ni'amoni'ö ba li Niha (dialek Nias Utara), he Amabu'ulali Siföföna (1910) ba he Amabu'ulali Sibohou (1889). Laraka dania ia ba ndröfi 1911. Ba wo'ali Zura Ni'amoni'ö andre no fao awö Sundermann Salaŵa Fali'era (Ama Mandranga).[10]

Sura Ni'amoni'ö ba foraka buku[bulö'ö | bulö’ö kode]

Irugi ma'ökhö so töra 5 miliar Zura Ni'amoni'ö si no laraka ba la'öli niha.[11] Ambö töra la'öli niha 100 juta ero röfi,[12] ba no isösö ngawalö hadia ia ba wa'auri niha, töra-töra ba danö Eropa ba ba budaya nifotöi budaya Barat.[13]

Faigi göi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Papermaking, britannica.com, mufaigi me 03/12/2023, (Li Inggris).
  2. Printing press, britannica.com, mufaigi me 03/12/2023, (Li Inggris).
  3. Judaism and Christianity Both Rely on the Hebrew Bible. Why Do They Interpret It So Differently?, time.com, mufaigi me 08/11/2023, ((Li Inggris)).
  4. Do Jews and Christians basically have the same religion?, biblica.com, mufaigi me 08/11/2023, ((Li Inggris))
  5. Tola tafaedogö zanandrösa ba otoritas andre ba wondrakö ba gotalua Nono Niha. Haniha zi so otoritas wangetu'ö hadia huku (fondrakö) ba hewisa wamatörö ya'ia? Tenga niha si fagölö zangetu'ö ya'ia, bahiza ha niha si so otoritas, ya'ia ndra satua hada/satua mbanua. Simanö göi haniha zangetu'ö hadia mbuku si tola lafaogö bakha ba Zura Ni'amoni'ö. Tenga ero niha zi tola mangetu'ö ya'ia, bahiza ha salaŵa si so otoritas. Bakha ba Gereja Katolik otoritas andrö so ba rafe nifotöi Konsili ndra uskup (fao bakha ba da'ö Paus).
  6. Riches, John (2000). "The Bible: A Very Short Introduction". Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-285343-1. nga'örö 7-8 ((Li Inggris))
  7. Katolisitas, "Apakah Sola Scriptura/ "Kitab Suci saja" cukup?" (Li Indonesia)
  8. Orthodox Info, "Sola Scriptura" ((Li Inggris))
  9. Fehede kanonik tewawalö moroi ba li Yunani kanon, eluahania afore (sitobali su'a-su'a). Fagölö geluara wehede standar ba li Indonesia.
  10. Dachi, D. K., "Soera Ni'amoni'ö: Alkitab berbahasa Nias" (Li Indonesia)
  11. Guinness World Records, Best-selling book, ((Li Inggris))
  12. The Economist, The battle of the books, ISSN 0013-0613, ((Li Inggris))
  13. The Washington Times, The Bible as cultural influence, ((Li Inggris))