Evolusi
Evolusi no waö-waö wa'atebulö fefu zauri ba gulidanö si no ahou sibai wa'aluania irege tenga ngaotu ba hiza ngahö-ngahönö fakhe wa'ara. Ba mböröta me ibörötaigö wangoguna'ö wehede andre Charles Darwin, waö-waö andrö lafotöi ia nasa teori, andrö asese laŵa'ö ia teori evolusi. Ba hiza iada'a no oya sa'ae wamaduhu'ö he ba mbolo biologi, antropologi, geografi, btn. irege no tenga ha teori ia sa'ae.
No ara la'osisi'ö waö-waö wa'atebulö sahou sibai andre ira ere biologi (to'ölö göi lafotöi ia ba da'ö biologi evolusioner). Ba hiza awena tebörögö teboka wangera-ngera niha me isura mbuku On the Origin of Species Charles Darwin, niraka me ndröfi 1859.
Börötania
[bulö'ö | bulö’ö kode]Ilulugö teori evolusi Charles Darwin, samösa sangosili geologi ba biologi (sangosili fefu zauri ba gulidanö). Iŵa'ö Darwin wa fefu zauri ba gulidanö iada'a — töra-töra gaurifö — no manumbu moroi ba zaliŵa-liŵa tanöbö'ö nifotöi furugö gaurifö fefu (li Inggris: common ancestor).[1]
Heŵa'ae lö niŵaö Darwin wa no manumbu niha moroi ba mba'e, aefa tohare zurania On The Origin Of Species labörögö niha wanguma'ö wa si lötolalö'ö aekhu ita ba wanguma'ö wa no manumbu niha moroi ba mba'e, na ta'o'ö mbua wangera-ngera nisura Darwin andrö.
Ba hiza sindruhunia tenga sa da'ö niŵa'ö Darwin. Tola manö wa so na sa zaliŵa-liŵa ba danö tanöbö'ö, ba moroi ba da'ö manumbu mba'e awö niha. Ba wamotokhi waö-waö we'aso fefu zauri ba gulidanö andre, asese la'oguna'ö gambara geu soya ndraha, bulu ba bua. Moroi ba döla ba ndraha geu tumbu oya oya mbulu, lewiö awö mbua. Hulö simanö oi zaliŵa-liŵa ba danö si so he meföna ba he iada'a.
Aefa da'ö molo'ö Darwin haniha zabölö da'ö zofozu, tenga ba wa'abölö mboto (ma laŵa'ö ba khöda, haniha zabölö tesu da'ö zanau gölö) ba hiza ba wa'onekhe. Heŵa'ae mo'amböta wa'abölö mboto samösa gaurifö, na onekhe-nekhe ia tola abölö mofozu ia ia moroi ba zabölö moroi khönia. Lafotöi zimane da'a ba li Inggris positive eugenics. Eluahania fefu zaliŵa-liŵa ba danö ni'ilada ma'ökhö tola mofozu ira börö wa'onekhera. Oya sa zaliŵa-liŵa ba danö segebua ba sagabölö (duma-dumania dinosaurus) si no ahori mate, hatö duriara nirongoda ma'ökhö.
Fanema'ö
[bulö'ö | bulö’ö kode]Niha Keriso
[bulö'ö | bulö’ö kode]Börö teori evolusi andre ato niha sanguma'ö wa tenga ni'a'azökhi Lowalangi gulidanö andre ba fefu zaliŵa-liŵa ba detenia. Tola manö la'oguna'ö mbua wehede simanö samösa niha na lö mamati ira khö Lowalangi. Ba hiza lö sala na taŵa'ö göi wa Lowalangi zamazökhi töla geu evolusi andrö, moroi ba da'ö oi manga'ali fefu zaliŵa-liŵa ba danö.
Baero da'ö tola taŵa'ö, te lö na sa la'ila ira satuada sanura Zura Ni'amoni'ö wa ulidanö andre itugu tumbu ba manöi (molo'ö goi-goi fisika, manöi-nöi manö na sa wa'ebolo mbanua si yaŵa andre i'otarai me tefagamaöi ia ba ginötö wamazökhi banua si yaŵa awö danö nifotöi Big Bang).
Lö na sa ibe'e khöra Sokhö wa'onekhe-nekhe wangila si mane ni'ila ndra sangi'ila ba fisika ma'ökhö. Fefu zi tola laŵa'ö me luo da'ö ya'ia wa fefu hadia ia zi so andre no nifazökhi Lowalangi (fao ba da'ö fefu ni'a'azökhi Lowalangi ba ginötö Big Bang andrö). Balazi Lowalangi hewisa lala wamazökhinia ulidanö ba banua si yaŵa andre, ba tenga dali wamati hewisa lala andrö. Duma-dumania faduhu dödöda wa badagahe no nifazökhi ba pabrik, heŵa'e lö aboto ba dödöda hewisa lala wamazökhi ya'ia (no fabö'ö-bö'ö molo'ö pabrik ba teknologi ni'oguna'ö ba wamazökhi ya'ia).
Aefa da'ö molo'ö Sura Ni'amoni'ö i'a'asogö gulidanö ba gofu hadia ia Lowalangi fitu ngaluo wa'ara. Na sindruhu niŵaö ndra sangi'ila ba fisika no mege yaŵa, wa banua si yaŵa manöi-nöi na sa irugi ma'ökhö, ba tola manö wa lö na sa tarugi ngaluo si fitu wanga'asogö ulidanö si mane nisura ba sura Moze Sisara. Tola manö sa wa awena na tarugi ngaluo si önö, ya'ia da'ö inötö wanga'azökhi niha.
Umbu
[bulö'ö | bulö’ö kode]- ↑ Darwin, Charles, 1809-1882. (2006). On the origin of species by means of natural selection, or, The preservation of favoured races in the struggle for life. Dover Publications. ISBN 9780486450063. OCLC 62857845. n. 102