Tawuo
| Tawuo
| |
|---|---|
| Piper betle | |
| Taksonomi (id) | |
| Divisi | Tracheophytes |
| Subdivisi | Spermatophytes |
| Klad | Angiosperms |
| Klad | magnoliids |
| Ordo | Piperales |
| Famili | Piperaceae |
| Genus | Piper |
| Spesies | Piper betle Linnaeus, 1753 |
Tawuo (töi ilmiah Piper betle, li Indonesia sirih) hapus da'ö no sinumbua si so ngenge sanana ba danö mazui manöi ba döla geu.[1] Tumbu ia mositöra ba Asia Tenggara bahiza no muzawili ia ba Asia Selatan, ba ngawalö hulo Pasifik ba ba Karibia. Asese göi latanö zinumbua andre niha tobali sinanö, me bulunia te'oguna'ö ba nafo. Bulu dawuo andre owuge'e la'a-la'ania, ba fonga'eunia hulö gambara dödö niha.
Monganga afo tola möi börö zisambua fökhö ba mbawa, nifotöi squamous cell carcinoma, sambua fökhö kanker, awö wa tobali ia göi börö wa'alö-ngingi nifotöi periodentitis sitola mamangiwa ba mangadeha ifö, heŵa'ae so göi khönia bakha wamunu dungö irege tola iba'agö wa'atöla nifö.[2]
Oya te'oguna'ö dawuo ba Indonesia tobali dalu-dalu. Na munganga ia aukhu rasonia, mendrua manö na bulu dawuo sulasi, abölö wa'aukhunia moroi ba dawuo sito'ölö. Baero da'ö la'oguna'ö ia ba hada, sambua ngawalö zitobali tanömö nafo silima-endronga, tefaehagö ba wanema'ö tome he ba danö Melayu simane Riau, ba he ba Danö Niha. So ösa göi zangoguna'ö ya'ia tobali famoadu nomo (sinanö gaba-gaba).
Fonga'eu
[bulö’ö kode]
Sinumbua sanana da'a tola ikhamö 15 meter wa'alaŵa. Ngengenia no araidö-raidö, owulo-wulo, ba mondroto-ndroto ba zitumbu ŵa'ania. Bulunia, oroma hulö gambara dödö, tumbu ba ngenge, ha sagö-sagörö, adarö-darö mbutenia, ba tumbu fasaule-saule ba ngengenia, mohakhi side-ide, ba mohua afangö-fangö na lafera'ö ia. Fa'anau mbulu dawuo andre tola irugi 5 – 8 cm ba fa'ebolonia 2 – 5 cm.
Oya mongawua dawuo ba so khönia mbulu sotötöwui bua andrö ± 1 mm owulo-wulo ba anau. Fa'anau zimatuania so ba zi 1,5 – 3 cm, so dua rozi ba ise-ise, ba fa'anau zi'alawenia so ba zi 1,5 – 6 cm so khönia mato tölu irugi lima ngawua howu safusi faoma saruzö-ruzö. Buania no igide-ide, owulo-wulo ba owuge'e la'a-la'ania. Ŵa'ania no aruzö-ruzö owulo-wulo.
Ösi ba gunania
[bulö'ö | bulö’ö kode]Na lafarö mbulu dawuo tesöndra khönia wanikha si so bakha nifotöi betlephenol (ba Indonesia lafotöi ia minyak terbang), seskuiterpen, hamo, diatase, gulo, ŵe samak (ni'oguna'ö ba wondrino uli gurifö ena'ö mola'a-la'a), awö kavikol (ni'oguna'ö ba wamunu tungö), antioksidasi (samunu sel ba mboto), fungisida (samunu dungö same obou mbulu geu/sinanö) ba samunu kiwo (li Indonesia, anti jamur).
Asese la'oguna'ö wanikha nifarö moroi ba dawuo ba wangalösi wa'aböu mboto simane böu alo-alo, sambua mböu ni'a'asogö kiwo sauri ba alo-alo.
Baero da'ö la'oguna'ö niha dawuo ba wanaha ndro ba zokho, tola göi mamadöhö zesokho ba guli awö wökhö mbetu'a ri'i. Nönö da'ö la'oguna'ö ia wamoto geha si fakha'a. Asese labe'e ia ba nikhu na so zi tefengo ba wanaha do (mato dua nga'örö mbulu dawuo lasasai, lakörö'ö ba lazozo nikhu sangele do).
Me so khönia bakha ŵe samak awö kavikol andrö asese göi la'oguna'ö ia ba wamunu dungö samunu mbulu zinanö.[3]
Ngawalö wökhö si tola mufadöhö faoma tawuo:
- Eha
- Fa'agoboto mbewe, fa'asila ngai mbewe
- Eha sabölö-bölö
- Deŵa
- Kiwo sagafusi ba wa'alawe (vagina)
- Ifö sagatöla
- Fa'aukhu nifobörö virus Orthoflavivirus dengue (li Indonesia demam berdarah)
- Fa'aböu mbawa
- Na mo'otalua wa'alua mbaŵa ba ndra'alawe
- Fa'ambö mbadu (li Indonesia asma)
- Fökhö dölö-tölö
- Fa'abao ngingi
- Ta'unö hörö
- Fa'aböu narö galogo (alo-alo)
La'oguna'ö ia göi ba guli ba wamadöhö:
- Fökhö guli nifotöi eksem
- Sakhozi
- Sagaitö ba gahe
- Böni
- Faosa
- Tefengo
- Fökhö hörö
- Fa'akalua ndro ba ngingi
- Mangalösi wamowöi-wöi nidanö meme
- Mangalösi fa'ali-ali
Tawuo ba Danö Niha
[bulö'ö | bulö’ö kode]Ba Danö Niha tawuo andre no sambua zinumbua fondrege aoha wananö. Oi mananö tawuo dozi niha, me moguna sibai ia ba wonganga afo. Bahiza tenga ha tawuo ni'a zi so ba danö, so göi dawuo sauri ba ndru'u, sasese laŵa'ö ia tawuo danö. Tesöndra dawuo andre ba lafo ma ba harimbale, no lagölugö, ba lafamawa ia ero sagölu. Moguna sibai dawuo ba Danö Niha, börö me tobali ia ösi mbola ba lala hada na so gangowuloa.
Khai-khai baero
[bulö'ö | bulö’ö kode]- (Li Indonesia) Penjelasan tentang Sirih pinang Archived 2018-09-23 at the Wayback Machine
- (Li Indonesia) Tanaman obat Indonesia Archived 2005-03-23 at the Wayback Machine
Umbu
[bulö'ö | bulö’ö kode]- ↑ B. Mursito, Heru P, Tanaman Hias Berkhasiat Obat, nga'örö 59-60. Jakarta. Penebar Swadaya. 2002
- ↑ Herman (24 Maret 2015). "Kebiasaan Menyirih Bisa Sebabkan Gigi Tanggal". Arsip moroi versi asli irugi 2019-10-19. Mufaigi me 2021-04-10.
- ↑ S. Sudarmo, Pestisida Nabati. Pembuatan dan Pemanfaatannya