Na'a

Moroi ba Wikipedia
Na'a
Bua Na'a
Klasifikasi ilmiah
Kingdom: Plantae
Divisi: Magnoliophyta
Kelas: Magnoliopsida
Order: Rosales
Famili: Moraceae
Genus: Artocarpus
Spesies: A. heterophyllus
Nama binomial
Artocarpus heterophyllus

Na'a ma ba li Latin Artocarpus no sambua mado zinanö ba gotaluania so zasese tafotöi na'a ba Danö Niha ma töi ilmiahnia Artocarpus heterophyllus. Oya tumbu ia töra-töra ba Asia Selatan faoma Asia Tenggara. Buania tola ebua irege 55 kilo, fa'anaunia tola irege 90 cm ba fa'awe'e-we'enia irugi 50 cm ba ebua hogunia. Töla na'a si no atua tola mame 200 bua ero röfi. Na'a oya gitönia ba no fakhitö-khitö, abua wangeheta na falemba ba nukha. Bua na'a asese labali'ö gule awö wakhe ba wemanga. Asoso mbua andre ba hogu ba tola mu'a manö lö dali larino. Bua andre oya sibai ba döla (mangamohi).

Na'a andre auri göi ba Danö Niha ba tefaböbö ia ba zinanö, tenga ha sauri manö ba mbolo mbenua.

Famotokhi onönöta[bulö'ö | bulö’ö kode]

Töla na'a si to'ölönia lö esolo sibai ba lö göi ize-ise sibai. Fa'alaŵania so ba zi 20 m, hewa'ae itaria so zondrugi 30 m, molo'ö fa'atabö danö si so ya'ia. Nagole döla zinumbua da'a fasösö, ba na mesokho gulinia ba oya mangele baero gitö.

Bulu na'a so mbörönia 1–4 cm fa'anau. Nga'örö mbulu awe'e-we'e simane uli, lö ombuyu ba owulo-wulo hulö gadulo, 3,5-12 × 5-25 cm wa'ebolo. Bulu andre aoha atoru ba na no atoru toröi lahe si hulö laeduru ba dölania.

Sinumbua na'a andre tefaböbö ba zinumbua nifotöi monoecious,[1] börö me mamohawu ia samösa (tanömö wa'alawe ba tanömö wamatua no so ba zi sambua naha). Bowo andre tumbu barö hakhi mbulu. Bowo wamatua mamo'anau mato 1-3 x 3-8 cm la'a-la'ania owuge'e, hawunia a'uzö-uzö ba amuhua na larino. Bowo wa'alawe owuge'e atua ba no owulo-wulo hulö gadulo mangodombu-dombua.

Bua na'a si tumbu moroi ba ha'uga mbowo (syncarp) no manganau irege 100 cm wa'anau, ulinia hulö mondroi-ndroi ba hiza lö atarö. Nagole mbua na'a tefagamöi moroi ba mbowo no mege, a'usö hulö gana'a nagolenia na no asoso, amuhua ba mo'ida-idanö sami. Hunönia manganau owulo ma zui afifi, 2-4 cm, ifali ia uli sanifi-nifi sagaitö-aitö, aefa da'ö so guli sanifi-nifi tanö bö'ö safusi ba aro ba so göi zombuyu-mbuyu.

Buania ba gunania[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na'a sawuyu nifotöi babal ma tongtolang

Latanö niha na'a ba wombasi buania. Bua sasoso tola mu'a ataha, ba hiza tola göi tobali ia nibadu simane na lafaogö ia faoma idanö baku (li Indonesia es) ma zui lakhökhö lafera'ö ia tobali ŵe (li Indonesia jus). Ba hiza tola göi lafa'anö ia tobali nifotöi dodol ma zui tobali na'a nisano (kolak), keripik ba tanö bö'önia. Oya ngawalö gö si tola mufazökhi moroi ba na'a. Te'oguna'ö göi na'a ba wamohua es krim ba ngawalö nibadu tanö bö'ö. Hunönia abe'e andrö wa itaria lafotöi ia beton ba hiza nano larino ia ba nidanö aukhu tola mu'a tobali börö karbohidrat.

Hunö na'a asese lafaruka ba wondrino na'a nisano ma zui gae nisano ma zui suku. Baero da'ö hunö na'a tola göi latutu tobali hamo. Tola göi larino ba nidanö aukhu ba mu'a manö ma zui lagore.

Bua na'a sawuyu asese labali'ö niha tobali sayur. Ba hulo Sumatra simane ba Padang, latötöi ia na'a nigule (cubadak). Ba Jawa Barat lafaruka khönia zaisö irege tobali ia sayur asam. Ba Jawa Tengah na'a sawuyu lafotöi gori ba labali'ö ia sayur lodeh, ö megono, oseng-oseng gori awö jangan gori. Ba Jogyakarta larino ia tobali gudeg. Na ba Jakarta faoma Jawa Barat bowo simatua (lafotöi babal ma tongtolang) asese sibai lafaruka ba wangahaogö famalala gö ni tötöi rujak.

Tamböyö gule na'a, sambua duma-duma wamalala göi moroi ba mbua sawuyu na'a.

Bulu na'a sambua wamalala gö gurifö simane nambi, biri-biri ba saŵi. Uli döla na'a tola labali'ö sinali ba ba ginötö föna so zangoguna'ö ya'ia ba wolau nukha. Itaria la'oguna'ö wamaruka gitönia tobali gitö wama'ala fofo ba tola göi te'oguna'ö ia wombalo zatöla ba dundraha.

Nga'ukhu döla na'a mola'a-la'a a'usö ba aoha wangohalöŵögöigö ya'ia. Eu moroi ba döla na'a aro ba lö alio obou ba lö i'a ia henu ma zui talimbo. Baero da'ö alio sibai takile na la'alösö'ö ia faoma fanikha. Andrö asese la'oguna'ö ia ba wamagamöi ngawalö zoguna ba nomo, ora, bawa ndruhö, toga nomo, buatö, silötö ba tanöbö'önia. Moroi ba döla na'a göi lahalö wanga'usö mbaru wandrita niha Buddha.

Ngawalö na'a ba nahia tumbu ia[bulö'ö | bulö’ö kode]

Auri ba danö tropis irege lintang 25˚ tanö yöu ba he göi tanö raya, heŵa'ae so göi zorugi lintang 30˚. Sinanö da'a abölö auri ia ba nahia soya alua teu ba zi töra moroi ba zi 1500 mm ero döfi ba ba zi lö ara baŵa lökhö. Ambö auri na'a ba nahia sokafu sibai, ba nahia soköli ba ba nahia sabazö-bazö.

Nga'oli mbua na'a.

Na'a nitanö moroi ba mbua tebörötaigö mobowo na no 2-8 fakhe. Na nitanö moroi ba ndraha, tebörötaigö mobowo na no irugi 2-4 fakhe. Ba danö si sökhi, na'a andre tola manö mowua ba zi sagötö ndröfi. Ba danö Thailand faoma India mamasi sebua mbua na'a tefalua ba gotalua mbaŵa si sara - baŵa si ŵalu; na ba Malaysia ba mbaŵa si öfa ofeta mbaŵa si ŵalu ma zui ba mbaŵa si siŵa ofeta mbaŵa si felendrua.

Ngawalö na'a oya sibai na mufaigi moroi ba döla, ma zui moroi ba mbuania. Na molo'ö ba mbuania so dombua ngawalö na'a andre ya'ia da'ö:

  • nangka bubur si so ba danö Indonesia faoma Malaysia. Ba Filipina lafotöi ia langka, ba Thailand khanun lamoud, ba Srilangka vela ba ba India Selatan koozha chakka. Nagolenia anifi-nifi, ombuyu, ba afangö-fangö huania.
  • nangka salak (Indonesia), nangka belulang (Malaysia), khanun nang (Thailand), varaka (Srilangka), ma koozha pusham (India Selatan). Nagolenia awe'e-we'e, abe'e, ba awedo-wedo rasonia, ba lö amuhua sibai.

Tola lafohawu (famangowalu mbowo zinumbua) na'a faoma cempedak ba sinumbua bua wamohawu andre tefotöi na'a cempedak.

Tanö moroi ia ba famuzawilinia[bulö'ö | bulö’ö kode]

Molo'ö wanutunö niha, na'a andre tumbu mböröta ba India, ba gölana Ghats Barat. Hiza ngawalö na'a andre no muzawili ba gölana-gölana tropis, töra-töra ba Asia Tenggara.

Na'a faebu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Auri atabö na'a ba Danö Niha. Ba so dombua ngawalö na'a, ya'ia da'ö na'a sebua ba na'a faebu. Na'a faebu andre, fabö'ö sibai ira na'a sebua. Amaehutara oroma ba mbua. Bua na'a faebu ide-ide moroi ba na'a si to'ölö. Baero wa'ebua mbua, fabö'ö göi huania si tola lafaehusi niha. Hua na'a faebu sasoso abölö atarö wa'amöhuania ma fa'afangö-fangönia moroi ba na'a sebua. Fa'ami na'a faebu faö'ö rasora na'a sebua, tola oya ta'a na'a faebu moroi ba na'a sebua. Lö amaehutara tanö bö'ö. Na'a andre no muzawili ba Danö Niha ba no tobali sambua famalala gö.[2]

Amaedola sifakhai ba Na'a[bulö'ö | bulö’ö kode]

"Samösa zi manga na'a, ba samösa zi göna gitö"

eluahania: "Samösa zolau si lö sökhi, ba niha bö'ö zi göna bözi-bözi ma sigöna fönu"

"Hana hulö kukuö na'a nono alawe da'ö"

eluahania: "hana lö fa'ahono nono'alawe da'ö satö isendragö ia"

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Sinumbua bö'ö si tefaböbö ba da'a ya'ia da'ö gae ba lawu'ale. Bakha ba mbowo gae no faoma so zimatua ba zi'alawe. Börö mbowo nifotöi naha nono (li Inggris ovary) da'ö nifotöi fa'alawe ba si tobali bua gae dania. Ba mbalö mbowo yaŵa so wamatua sise-ise ba owulo-wulo mbalö. Na no aefa wamohawu (hulö warongasa ba niha) ateu ba atoru wamatua andre. Faigi göi Morfologi reproduksi tumbuhan
  2. Jurnal Inovasi Penelitian, "DIVERSITY STUDY OF FRUIT PRODUCER PLANT IN NIAS ISLANDS", Jurnal Ilmiah, ISSN 2722-9475 (buku), ISSN 2722-9467 (sinura ba gu'ö), nga'örö 686, mufaigi me 1 Oktober 2021

Sinura sinangea mubaso[bulö'ö | bulö’ö kode]

  • Verheij, E.W.M. dan R.E. Coronel (eds.). 1997. Sumber Daya Nabati Asia Tenggara 2: Buah-buahan yang dapat dimakan. PROSEA – Gramedia. Jakarta. ISBN 979-511-672-2.

Khai-khai Baero[bulö'ö | bulö’ö kode]