Famangowalu Ono Matua

Moroi ba Wikipedia

Famangowalu Ono Matua[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fangowalu ma falöŵa no sambua halöŵö nifalua niha ba zi sagörö uli danö. Famalua ya'ia ba oi fabö'öbö'ö ero banua molo'ö sito'ölö ma goigoi hada zamösana.

Simanö göi ba Danö Niha. Fangowalu nono matua ba Danö Niha tefalua molo'ö goigoi hada zi no tefakhoi ba wondrakö ba nöri zamösana. Fefu ngawalö halöŵö nifalua ba no muzaraini bakha ba wondrakö simane goigoi waö-waö halöŵö, ha wa'ebua mböŵö tehalö ba zangowalu (solemba), hewisa lala wama'ema böwö irege alua ba te'asiwaisi fefu halöŵö sifakhai ba walöŵa.

Sura andre mitou ba ha waö-waö wamalua falöŵa molo'ö fondrakö ba ma'uwu zi Lima Ina (nga'ötö mado Gulö, Zebua, Waruwu, Hia, ba Zai) Moro'ö.

Me föna ba fefu goigoi si no tehonogöi andrö ba lözilö te'o'ö. Na so niha samawöda ya'ia ba tola manö lahuku ia molo'ö goigoi wondrakö, duma-dumania lakhau ma latimba ia banua. Hiza'i ba ginötö iada'a goigoi andrö ba no ibörögö alulu wamalua ya'ia na so zangowalu. Itugu ara ba itugu tewu'a simane lala wamahatö era-era nono matua ba ono alawe sedöna mangowalu ma te'owalu, fa'ebua mböwö ohalöta ba solemba (umönö), btn.

Eluaha Wehede[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fehede fangowalu (pernikahan) te'otomosi ia moroi ba wehede owalu (kawin, nikah). Fehede owalu fao ba ngasi halöŵöa (kata kerja). Eluahania halöŵö nifalua zi samösa ono matua ma ono alawe si no biha boto[1] ba wamazökhi ngambatö sibohou.

Ono matua nifangowalu tefotöi ia sangowalu (kata benda). Na ono alawe ia ba tefotöi ono nihalö ma ni'owalu. Halöŵö nifalua nono matua andrö tefotöi mangowalu (menikah) ma faöli (ba li Niha Raya). Ono alawe ni'owalusi zangowalu, tetötöi ia ni'owalu ma mowatö (ba li Niha Raya). Tefotöi göi ia ono nihalö ma sowatö ba Li Niha Raya.

Famalua Walöwa[bulö'ö | bulö’ö kode]

Famalua falöŵa molo'ö fondrakö Moro'ö ha sambua fo'amuata ia ba gotalua zoya ngawalö gamuata ba wamalua falöŵa molo'ö fondrakö si so ba Danö Niha. Molo'ö fondrakö Moro'ö so mato 14 ngandroto halöŵö nitörö ba wamalua falöŵa nono matua. I'otarai wamobörö me teb'e li igere tefasao ni'owalu (ono nihalö) ba nomo nono matua sangowalu. Ba so nasa mato 6 (önö) ngandroto halöŵötö nitörö na no aefa wamasao ni'owalu.

Fa'ara ginötö ni'oguna'ö ba wamalua fangowalu lö nihonogöi wondrakö ba lö goigoi nia irugi ma'ökhö andre. Ha fahasara dödö zi darua ngambatö (ngambatö zangowalu ba ni'owalu) zi tobali goigoinia. Na so wahasara dödö faoma fatambai ba tola manö tefalua bakha ba zi sara waŵa, dua waŵa, ma töra.

Waö-waö Halöŵö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Halöŵö sedöna tefalua na no so wahasara dödö zi dombua ngambatö (ngambatö zo ono ono matua ba ono awawe), ya'ia da'e:

Fame'e Laeduru[bulö'ö | bulö’ö kode]

Töi halöŵö siföföna, Fame'e Laeduru. Tuho nifalua ba da'a ya'ia da'ö fama'ema ösi dödö nono matua sedöna mamakhai si tenga bö'ö ba niha ni'ondrasira. Töira ya'ira sangondrasi tefotöi tome ba niha ni'ondrasi tefotöi sowatö.

Sito'ölönia sama'ema ösi dödö dome khö zowatö so samösa niha nituyu nifotöi Balöndrela (pengantara). Niha da'e zangombakha ösi dödö dome wa omasi ira lafohu nono alawe, ono zowatö. So dombua halöŵö zi tola tefalua ba ginötö da'ö, ya'ia da'ö: 1. fame'e bola numönö (pelamar) khö zowatö. Töi bö'ö halöŵö da'ö Famöbögö ba Zihara Afasi. Itaria göi laŵa'ö samaigi böŵö[2]; 2. Fame'e köla.

Famaigi Böwö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na halöŵö nifalua ha same'e bola ma mamaigi böwö be'elö nibe'e dome oi fabö'öböö molo'ö fetaro zatua nono awale ba hada. Na fetaronia bosi si walu, ba be'elö dome ya'ia da'ö: 1. Tebe'e nifotöi Siakhi zi ŵalu fa'ebua 2 wa 4 alisi (dua waöfa); ba 2. Öba bulu ndru'u fa'ebua 4 (öfa) alisi bawi.

Fame'e Köla[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na nifalua fame'e köla ba be'elö zi lö tolalö tebe'e ya'ia da'ö: 1. Köla fa'ebua 10 saga ana'a. Na lafatö ia ba mbawi ba fagölö ira zi 4 x 4 (öfa wa'öfa) alisi bawi; 2. Siakhi zi walu fa'ebua 2 x 4 (dua wa'öfa) alisi bawi; 3. Öba bulu ndru'u fa'ebua 1 x 4 (öfa) alisi bawi[3]. Ba ginötö da'a, baŵa si dua döfi 2021[4] si öfa alisi bawi ba Moro'ö töra-ambö Rp 1.600.000,-

Baero da'ö lö-tola-lö te'ohe nafo nifa'anö bakha ba zi 4 (öfa) ngawua bola nafo: 1. Bola nafo göla (bola göla); 2. Bola ba zirege; 3. Bola mbanua; 4. Bola famatu'a li. Baero nafo, ösi mbola göla so laerduru ni'azökhi moroi ba wirö (perak).

Ba ginötö da'ö tefodiwo dome faoma bawi, sara ni'a ba sara ni'ohe. Tefotöi da'a famolaya. Na ha maigi böwö nifalua, ba wangandrö lö tetötöi döi nono matua ba ono alawe. Na nifalua fame'e köla ba teohe ba wangandrö nono matua ba ono alawe nifohura ba tetötöi döira ba wangandrö andrö.

Femanga Famorudu Nomo[bulö'ö | bulö’ö kode]

Famorudu nomo ma ba li Indonesia tetötöi ia mempersatukan keluarga pihak laki-laki dan perempuan no sambua halöŵö na no aefa wame'e köla. So dua faosatö halöŵö ba da'a:

  1. Femanga Bawi ni sila hulu, ya'ia da'ö sageu bawi la sila la bagi dua fagölö wa'ebua i'otarai högö lumalö ba gi'o. Si tambai ba tebe'e ba mbanua zowatö ba sitambainia tebe'e ba mbanua dome. Börö da'ö halöŵö andre ba tola tetötöi ia Femanga Bawi ni Sila Hulu;
  2. Famözi aramba, saraina, ba göndra. Famalua da'a no tobali tandra wa no so wa hasara dödö faoma fatambai sanandrösa ba wa'ebua mböwö nihalö ba zi ma'ökhö ba böwö si tosai nihalö na moguna. Fatua lö tebözi garamba, saraina, ba göndra ba tebe'e ua mböwö si no la'ohe ya'ira tome.

Ba ginötö da'a te'oroma'ö mböwö ni'andrö zatua nono alawe ba si lö-tola-lö ibe'e satua nono matua sangowalu. He na bosi si ŵalu na he na si siŵa ba so mato ŵalu motöi zinangea ibe'e satua nono matua ke zatua nono nihalö ma ni'owalu, ya'a da'e:

Sanandrösa khö zatua ba talifusö nono nihalö[5]

  1. Köla 1 balaki ba na ba mbawi 4 x 4 alisi (öfa waöfa)
  2. Siakhi zi walu 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  3. Si tatalu zi ŵalu 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  4. Sia'a zi ŵalu 4 x 4 alisi (öfa waöfa) bawi
  5. Sia'a 2 balaki ba na ba mbawi 10 x 4 alisi (fulu waöfa) bawi
  6. Aya nina 2 balaki ba na ba mbawi 10 x 4 alisi (fulu waöfa) bawi
  7. Öba sebua 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  8. Adu 11/2 x 4 alisi bawi
  9. Öba bulu ndru'u 1 x 4 alisi bawi
  10. Töla naya mbanua 1 x 4 alisi bawi
  11. Sulö mböra 1 x 4 alisi bawi
  12. Sangawuli naya mbanua 11/2 x 4 alisi bawi
  13. Fanunu Manu 10 Saga ana'a ma zui 1 x 4 alisi bawi
  14. Famokai danga ½ balaki ma zui 1 ½ x 4 alisi bawi

Orudua fefu 42 ½ x 4 alisi ( 42 ½ waöfa) bawi

Sanandrösa khö dalifusö sahatö[6]

  1. Aya dua 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  2. Famabali mbalö halöŵö 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  3. Famatu'a li 1 x 4 alisi bawi
  4. Howu-howu zatua 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi

Orudua fefu = 7 x 4 alisi (fitu waöfa) bawi

Sanandrösa ba mbanua[7]

  1. Sanutulo ana'a 1 x 4 alisi bawi
  2. Sanua'a bawi 1 x 4 alisi bawi
  3. Ana'a sidua 1 x 4 alisi bawi
  4. Fanika gera-era mböwö 1 ½ x 4 alisi bawi
  5. Famatörö 1 ½ x 4 alisi bawi

Orudua fefu = 6 x 4 alisi (önö waöfa) bawi

Lala ndriwo[8]

Baero mböwö nibe'e ba si lö-tola-lö te'asogö ya'ia da'ö nifotöi lala ndriwo. Töitöi nia, ya'ia da'e:

  1. Diwo si faohia'ö böli na bosinia si walu fa'ebuania 8 alisi bawi
  2. Sumange nina matua (ina ni'owalu) 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  3. Sumange nama matua (ama ni'owalu) 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  4. Sumange nono sia'a nono matua 1 balaki ma 4 x 4 alisi (öfa waöfa) bawi
  5. Sumange nono sitatalu si fagölö fefu 1 x 4 alisi bawi
  6. Sumange nono siakhi 4 x 4 alisi (öfa waöfa) bawi
  7. Sumange dalifusö ira matua nama matua 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  8. Sumange ndronga dalifusö ira matua nama matua 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  9. Sumange fefu dalifusö nono dalifusö nama matua 1 x 4 alisi bawi.

Moguna mutöngöni wa fame'e böwö da'e ba oi fa hasara dödö. Na so ba tola mu'osamuzaigö wame'e ba na lö'ö ba ginötö walöŵa ba tola mube'e ba ginötö miföna na sö mboto.

Fanulo Ana'a[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fatua lö alua walöŵa ba satua nono alawe möi ba nomo zatua nono matua sedöna mangowalu ba wanulo ana'a. Fanulo ana'a eluahania fanu'a wa'abua gana'a ma famatö höli-hölinia ba mbawi. Halöŵö nifalua ya'ia da'ö manga'i böwö. Ba ginötö da'e tefolaya zatua nono alawe. Tefodiwo ira 2 x 6 alisi ma 2 wa sazilo bawi, sageu nifahö sitobali diwo ba sageu zauri, ni'ohera na mangawuli ira. Na so wa hasara dödö famolaya andrö tola göi ha sageu bawi fa'ebua öfa alisi. Ba ginötö da'a tearo'ö mbongi wa'alua walöŵa.

Fanu'a Bawi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Nifalua ba da'a ya'ia da'ö famaigi mbawi wangowalu hadia faudu wa'ebua molo'ö bosibosi ni'olembali (fetaro nama nono alawe ba hada). Sumange ni'olembai ba ginötö da'a 2 rozi bawi, fa'ebua 2 x 6 alisi ma dua wa sazilo, sara ni'a (tobali diwo) ba sara gorifitö ni'ohe na mangawuli ira.

Fame'e Fakhe[bulö'ö | bulö’ö kode]

Mato ha'uga migu fatua lö alua walöŵa ba tebe'e wakhe soguna, ö niha ba ginötö walöŵa. Me föna, fakhe nibe'e andrö ba ulitö. Börö da' oi la atöi tödöra ginötö ni'oguna'ö ba wanutu ulitp andrö tobali böra.

Fame'e Ono Nihalö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Tuho dödö ba wame'e ono nihalö ya'ia da'ö la'odödögö wame'e ono nihalö börö so dombua. 1. Börö me fabalisa nono nihalö khö ndra satua ba talifusönia ba zi lö aratö ba tatu manö asöndru dödönia. Tefalua wame'e andre ena'ö lö ilau me'e ba zi haya'ia na no alua walöŵa. Tefe'e ia föna zato ena'ö oroma wa fabalisa nia khö ndra satua ba talifusönia no fabalisa satulö ba lala si sökhi. 2. Mame'e menemene khö nono nihalö sanandrösa ba ngawangawalö hadia ia ba wa'auri niha. Töratöra me fe'asonia ba nomo sanga'i ya'ia tatu manö oya zi fabö'ö zito'ölö i'ila ma ifalua ba nomora samösa.

Samalua fame'e andre ha ira alawe ba zi sambua banua ndra ono nihalö. Ba wamalua ya'ia ba tohare göi nono matua sedöna mangowalu ba ira awönia (lö fao zatua) ba nomo nono nihalö. Menemene nifa'ema ndra'alawe zowatö ba tegönaisi khönia göi börö me ya'ia andrö no tobali sambua fonga'euta khö ndrongania (ono alawe) sedöna i'owalusi.

Fogaoni Uwu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Nifotöi uwu ya'ia da'ö talifusö iramatua nina ma sibaya nono alawe ni'owalu. Fogaoni uwu tebai faoma sura. Famalua ya'ia ba möi nama ba ina nono alawe wogaoni uwu ena'ö möi ira ba ginötö walöwa nonora ma ono mbene'ö nuwu nikaonira. Sito'ölönia, uwu nikaoni ifodiwo zogaoni ya'ira 1 bawi.

Fondröni Bawi Walöŵa[bulö'ö | bulö’ö kode]

Sara ngaluo fatua lö alua walöŵa ba te'ohe mbawi wangowalu ba nomo zatua ni'owalu ma ono nihalö. Halöŵö da'a tefotöi ia Folau Bawi. Ni'ohe ba ginötö da'ö si lö'ölö'önia 2 (dua) geu mbawi wangowalu ba 1 (sara) ma sageu mbawi tarawatö, ba soguna bö'ö si no tehonogöi. Bawi wangowalu andrö oi bawi nifohu si'ai da'ö. Na tola ba bawi safusi bu si lö faruka la'a-la'a. Ba na lö safusi ba tola manö saitö asala no la fatunö ba hasara dödö zi dobua ngambatö. Tola teŵa'ö wa bawi wangowalu andrö no tandra lakhömi ha wa'ebua zamalua falöŵa andrö. Börö da'ö itaria nifotöi bawi wangowalu andrö ba oi bawi ni'ebua'ö samösa ba nomo zatua nono matua.

Fa'atohare Nuwu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fa'atohare nuwu ba walöŵa sito'ölönia mato sara wongi fatua lö alua walöŵa. Andrö börö da'ö asese alua fa'atohare nuwu endronga ginötöra wa'aso zolau bawi. Ba wa'asora andrö ba ifodiwo ira ono mbawi satua nono nihalö sageu mato 2 (dua) alisi wa'ebua.

Famalua Falöŵa[bulö'ö | bulö’ö kode]

Famalua falöŵa ba no furugö ffu ngawalö halöŵö ba wangowalu. Ba ginötö da'ö ono matua sangowalu fao nama, ina, ba talifusönia ba niha mbanuara la'ondrasi nomo nono nihalö. Ba wofanöra la'ohe göndra ba saraina ba labözöbözi ba lala wofanöra. Noro danga ni'ohe ba da'ö 7 mbola nafo sanandrösa khö 1. Ina nono alawe (ibu mertua); 2. Uwu; 3. Uwu ndra uwu (paman dari paman); 4. Talifusö nama nono alawe; 5. Banua nono nihalö; 6. Samatörö ba wamareta; 7. Balö ndrela.

Na no larugi mbalö mbanua nono alawe ni'owalu (zowatö) ba lafaondragö ira satua ndra matua ba satua ndra alawe moroi ba mbanua nono nihalö. Latema'ö ira irege moa'ahonoa wetarora föna nomo zowatö.

Halöŵö nifalua aefa da'ö:

Fangowai Tome[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fefu zatua ndra matua ba satua ndra alawe zowatö la'owai dome. Si to'ölönia ira alawe siföföna awena itete ira matua. Na no aefa wangowai ba lalau liwaliwa ira alawe ba lahuhugö ira matua.

Fame'e Afo Dome[bulö'ö | bulö’ö kode]

Nano aefa wangowai ba itete fame'e afo moroi ba zowatö. Fame'e afo andrö lafaolagö faoma fehede ma hendrihendri. Ösi hendrihendri andrö ba li fangide-ide'ö. Falali mato darua datölu satua moroi ba zowatö wanguma'ö edöna labe'e nafo. Tome sanema afo lafaolagö wehede wa no latema nafo, ba itaria lalu hendrihendri göi simane nilau zowatö. Na no aefa da'ö ba awena labokai labokai mbola nafo ba lalau monganga.

Na no aefa wame'e afo da'a ba tetohugö wame'e bola nafo ni'ohe numönö khö zi dafitu faosatö si no muhonogöi. Sito'ölönia gasa-gasa wame'e bola nafo da'ö ba tefalua maena faoma fatambai, sowatö ba tome.

Famahö Bawi Wangowalu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na lö taha-taha ba mböŵö si no mu'etu'ö ba lafahö mbawi wangowalu. Sabolö ebua labagi dua, matonga tebe'e ba zo'ono ono alawe, matonga ba nuwu ba nga'ötö nuwu. Si sageu side-ide labagi dua göi, matonga tebe'e ba mbanua nono nihalö ma sowatö ba si matonganai tebe'e ba mbanua zangowalu ma tome.

Ero'ero sageu mbawi ba 1 (sara) gahe tanö-föna fao zinatali (uli) ba zinga na no teheta guli mbeto tebe'e da'ö khö numönö ono matua ma sangowalu ba 1 (sara) gahe tanö-furi ba tambai zola maroi ba gö zo'ono ni'owalu teröi da'ö, te'unagö sitobali diwo ba mböröta wondrugi na so zi manga gahe ma samuli nukha na no aefa walöŵa.

Fahuhuosa Zatua Zowatö ba Satua Dome[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fatua lö awai ba fahuhuo zatua mbanua moroi ba zowatö ba satua mbanua moroi ba dome. Ösi huhuora ya'ia da'ö mangerai böwö si no tebe'e ba zo'ono ni'owalu, ba dalifusö, ba mbanua, ba nuwu, ba nga'ötö nuwu. Sageu mbawi soroi zowatö tobali sumange dome (diwo wemanga). Tefotöi da'ö fanulo mböwö.

Nano awai fefu nifatunö ba satua dome ibe'e ba zatua zowatö zinema zo'ono, ana'a nifotöi Fanunu Manu. Satua ni'owalu i'asogö sambua manu inönö mato 2 (dua) walito guli mbawi nitunu. Tetötöi da'ö Manu Nitunu. Manu ba bawi nitunu andrö la'a ira satu azowatö ba satua dome, satu nuwu ba nga'ötö nuwu. Sinangea manga ha niha si no mangowalu ma si no te'a manu nitunu. Ono matua tebai la'a da'ö.

Itete aefa da'ö ba satua dome ibe'e zinema ana'a ba zatua mabanua ni'owalu sinangea manga'i halöŵö nifotöi Fanika Gera-era Mböwö. Nano aefa da'ö ba satua ndra alawe zowatö lahalö halöŵöra wame'e fehede oroisa khö nono nihalö (ni'owalu) ba he göi khö nono matua sangowalu. Tandrösa gö ni'a ndra alawe tehalö moroi ba mbawi walöŵa sambua figa ba ndra'alawe zowatö ba sambua figa ba ndra'alawe dome.

Ba ginötö da'a te'asiwai göi böwö ba nuwu, ya'ia da'e:

  1. Töla naya nuwu 1 balaki ba te'asosoi tobali 2 balaki ma 8 x 4 alisi (ŵalu waöfa) bawi
  2. Adu 2 x 4 alisi (dua waöfa) bawi
  3. Taŵi naya 1 ½ x 4 alisi bawi
  4. Diwo nuwu 1 x 4 alisi bawi
  5. Nönö mbawi 1 x 4 alisi bawi
  6. Sanandrösa khö nga'ötö nuwu:
  7. Si matonga dola naya nuwu 4 x 4 alisi (öfa waöfa) bawi
  8. Si matonga nadu 1 x 4 alisi bawi
  9. Awö fao 1 x 2 alisi bawi
  10. Diwo 1 x 2 alisi bawi

Orudua fefu 19 ½ x 4 alisi bawi

Fanika Gera-era Mböwö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Halöwö safuria ba ginötö walöwa ya'ia da'ö fanika gera-era mböwö. Halöŵö da'ö tefaua bakha ba ni'oköli manu. Ifalua da'e satua mbanua sifaudu ba goigoi ba mbanua zowatö. Halöŵö nifalua ya'ia da'ö muzaraini wanötöi ma fangombakha khö numönö fefu döitöi mböwö sitobali fo'ömönia, fefu zi no mube'e ba hadia manö nasa zitoröi yaŵa zi lö-tola-lö mube'e ba ginötönia.

Ba wangerai fefu mböwö andrö ba si to'ölönia te'oguna'ö mbulu nohi sawuyu nikhökhö mato 10 seti wa'anau sitobali famaedo mböwö. Ero sambua töi mböwö ba fa'ebuania ba tebe'e mbulu nohi molo'ö fa'oya mböwö. Nano awai fefu wangerai böwö ba telobigö ba hulu numönö mbulu nohi andrö si tobali tandra wa ömönia da'ö.

Tebe'e göi menemene khönia hewisa gamuata sifaudu ifalua na falukha ia khö ndra talifusi wo'omonia (ni'owalu), ira ama, ia, ira sibaya, ira tuania, niha mbanua ma zui na latörö föna nomonia ba zi samuza ma'ökhö. Fefu menemene daö ba mo'ömö ia wamalua. Na lö ifalua ba alua khönia nifotöi asoso gömönia sadahadaha. Eluahania ömpnia si tenga inötö wamu'a ba tola manö lasugi khönia ena'ö ibe'e na no isawö nösi menemene andrö.

Famasao Ni'owalu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Famasao ni'owalu sitö'ölö nia tefalua na no aefa ginötö wangowalu. Tola tefalua mahemolunia ba tola zu ba ginötö bö'ö. Ha wa'ara ginötö wamalua da'e lö goigoinia. Sitobali lohelohe ba ha fa hasara dödö zi dua ngambatö niha, satua zangowalu ba satua ni'owalu.

Simöi ba wamasao ni'owalu andre ba tola manö fefu niha mbanua ba satua. Hiza'i lö möi zatua ni'owalu ba talifusönia. Na so zimöi ba ha si no te'etu'ö ba huhuo zatua ena'ö böi tobali noro dödö numönö ba wame'e sumange.

Fefu zoguna ba walöwa i'otarai wamobörö irege tefasao ni'owalu ba sanga'asogö ya'ia ha satua ma ngambatö nono matua sangowalu.

Gohe-Gohe[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Talihuku Gulö (2003), Sura Hikaya ba Amakhoita Hada Nifakhoi Zi Lima Ina ba Wondrakö Moro'ö, Tetehösi Mandrehe, dokumen pribadi, nga'örö 20
  2. W. Gulo (1983), Benih Yang Tumbuh 13, Banua Niha Keriso Protestan di Nias dan Lembaga Penelitian dan Studi Dewan Gereja-Gereja di Indonesia, nga'örö 281,
  3. ibid. nga'örö 282
  4. Ama Deni Gulö (2021), Wawakhaöta ba wahuhuosa ba telefo me luo Salasa, 09-02-2021, bözi 11.00 wib
  5. W. Gulo, Op.Cit. nga'örö 282
  6. ibid. nga'örö 283
  7. ibid. nga'örö 283
  8. ibid. nga'örö 284