Talö

Moroi ba Wikipedia
Talö
Klasifikasi ilmiah
Kingdom:
Divisi:
Kelas:
Order:
Famili:
Genus:
Spesies:
C. esculenta
Nama binomial
Colocasia esculenta
Sinonim
  • Arum esculentum L., 1753[2] (basionym)
  • Colocasia antiquorum Schott


sinonim lain, lihat pada The Plant List[3]

Talö (ba li Indonesia Talas) (Li Ilmiah Colocasia esculenta L.), suku sifakhai ba dalö andre fao ia ba gangolifa Araceae) ya'ia da'ö sinumbua sanga'asogö ma si tola lahalö moroi khönia baya ma ösi si so ba mbörö (Li Indonesia umbi-umbian ) si möi ö ma famalala gö ba wombönökhi soguna ma balazo ba wa'auri niha. Molo'ö si no lasura bada'a wa talö andre te'ila zi'oföna sibai moroi ba Asia Tenggara ma Asia Tengah angolifa fetahö tanö raya ba danö da'ö, talö no latanö niha i'otarai meföna me lö nasa mutanö niha wakhe [4]. Iada'a talö no mozawili la'ila niha ba zi sagörö ulidanö simane ba India, Cina, Afrika Barat ba Afrika Utara, faoma Hindia Barat[4]. Talö tenga ha famalala gö ma ha famaedo gö nitötöi ba Danö Niha ya'ia da'ö sinanö, baero zinanö tanöbö'ö simane sukun, hulö zalua ba mbanua ba hulo Oseania. Ba Indonesia, talö no tehöngö ba tesöndra ma sökhi wa'aurinia ba zi sagörö banua si so ba Danö Indonesia.

Töi-töi mbanua sanötöi talö ma talas faoma keladi, andre ba ngawalö wehede niha ya'ia da'ö simane talé, kĕladi, sukat, suhat, seuhat, suwat (Batak); talö ma taro (Nias); taléh, kaladi, kuladi (Minangkabau); talos, kĕladi (Lampung); talĕs, kĕladi, kujang, luèh (Dayak); taleus, bolang (Sunda); tales, janawari (Jawa); tales, kaladi (Madura); talĕs, kladi (Bali); talé, koladi, kolai, kolei, korei, kore (aneka dialek di Sulut); aladi, suli, kosi, paco (Sulsel); lole, ufi lole (Timor); inane, inano, inan, ina wuu, ronan, kětu, etu, hakar, wakal, gwal (berbagai pulau di Maluku); bètè, ota, dilago, komo (Maluku Utara); nomo, uma, warimu, hèkérè, sèkéré, ifen, yéfam (Papua)[5]. Talö ba li Hagöri ma bahasa Inggris latötöi ia taro, old cocoyam, dasheen, dan eddoe[4].

Fangi'ila talö (Pengenalan)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Pelat botani

Herba, hulö ngawalö umbi nifotöi bonggol (Ingg.: corm, umbi bonggol) sauri barö danö; fa'alawania 0,4-1,5 mete. Bulunia so ba zi 2-5 nga'örö; hakhi zowuge'e, fa'anau hakhi so ba zi 23-150 seti, fa'ebolo mbulu 6,60 × 7,53 seti, lö owulo-wulo sibai mbulunia, anau-nau, ba mbalö mbulunia hulö atarö, ba alio sibai tumbu lehe-lehenia ma so khönia zihulö lili, hakhinia owulo-wulo.[6]

Perbungaan alua bakha ba mbagia banti ma ba li Indonesia latötöi ia tongkol ba narö hakhi, hakhinia so ba zi 15-60 seti. Angolifa tanöbö'ö ba wehede Biologi lamane Seludang bunga so ba zi 10-30 seti, tefangamöi ba zi dombua angolifa, hiza tanö yaŵania oroma ia anau ma'ifu, la'a-la'ania aruzö-ruzö. Börö hakhi so la'a-la'a zi hulö khala-khala mentega ma a'usö, da'ö dandra zimatuania, ma hulö lö ebua sa'ae dania mbuania, ha bulu zitola la'a. Buah buni sowuge'e, lk. 0,5 seti. Hunönia owulo-wulo, so ia manganau ba mbuania.[6]

Fangoguna'ö (Manfaat)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Arö mbulu dalö tanö tou

Talö latanö ia ya'ia da'ö ba wanga'i buania na no ebua ma nano mowua. Bua dalö tenga simane sinanö tanö bö'ö, talö wa'ania sifakhai ba mbaginia, da'ö zangebua ba tobali buania. Talö arakhagö fagölö ira wakhe, oya khönia karbohidrat soguna bamboto niha. Hiza ba mbua dalö andre, so khönia gitö irege na göna ba guli niha, ali-ali, ba hiza lö dozi talö ali-ali, no fabö'ö-bö'ö wa'ali-ali dalö andrö, molo'ö danömönia irege tebai ni'enata, ha nirino awena tola la'a. Na oya la'a ba tola ali-ali dölö-tölö zimanga ya'ia, inönö na atakhi. Ba tenga ha da'ö nasa tola göi so zalua ba mbetu'a ebua zimanga talö andrö ma ba li Indonesia lamane rasa begah.[7] Talö tola haogö ia simane la kukus, la rino, la bogö, la gore, ba tola göi la gili labali'ö hamo ma tepung, bubur, faoma tola lahaogö kue moroi ba hamo nigili.

Ba zi ha'uga nahia ba Indonesia si lö auri zinanö simane fakhe, simane ba danö Kepulauan Mentawai ba Papua, talö no tobali tuho gö, oya lala wangahaogö ya'ia tola la bogö, la kukus, ma zui larino ba mbowoa ma ba lewuö. Ba Hawaii ba so ba zi ma'ifu hulo tanöbö'ö ba Kep. Polinesia, lahaogö ia ya'ia da'ö nirino ba so ösa nitutu ba wangahaogö nifotöi pasta si tola la irö'ö ba ziha'uga hari, irege motalimbo ia ba wanga'asogö puding.[4]. Ba danö Jawa ba simanö göi ba danö tanöbö'ö ba zi sagörö Indonesia, tola lagore ba tola larino ba tola forörö mbawa na so wa owulo niha nitötöi ba li ndraono iada'a lamane camilan.

Talö Bogor

Baero nösi dalö, bulu faoma hakhi dalö sawuyu-wuyu no labali'ö bulugeu ma sayu. Ba danö Jawa lawa'ö ia sayu lompong nirino faoma tu'a mbanio hiza böi bulu satua nihalö lehe-lehenia, faoma bulu sawuyu-wuyu. Ba Danö Niha, lehe dalö sambua sayu sami sibai, no la'ila wa lehe dalö faoma hakhi dalö no sambua famalala mbulugeu [5], larino faoma idanö kafu ma zui sangoguna'ö tu'a mbanio. Baero tobali ia famalala mbulugeu, lehe-lehe sawuyu-wuyu si no la'oguna'ö simöi famukusi ngawalö gö ma lamane ia wanötöi ya'ia buntil somasi niha [4].

Bulu dalö andre, satua ma sawuyu-wuyu, niha si no mangila ba tenga ha ni'a hiza no ato zangoguna'ö ya'ia tola tobali ö gi'a heŵa'ae lö dozi i'a la'a ia ha simane i'a gurame. Talö sambua sinumbua soguna ba wa'auri niha, oya manö gunania simane bulu, hakhi, faoma wa'a si no tobali ösi dalö ba Danö Niha so zamaruka tobali ö gurifö, simane ö mbawi [4].

Bulu dalö na tafaigi hulö gambara mbaluse sebua. Bulu dalö sebolo tola la'oguna'ö ia sitobali fayo ma nöu na moteu, sindruhunia da'a famaedonia na ba Danö Niha ya'ia mbulu mbio. Ba mbulu dalö lö falemba idanö, no la'ila niha la'oguna'ö sitobali löwö-löwö simane i'a sauri he göi i'a soköli, ni'oguna'ö zamawa ba harimbale. Me lö falemba khönia nidanö, ba no tobali amaedola ia ba Danö Niha na so zi lö mamondrongo li niha ba asese lafaedogö ia hulö la Dilli mbulu dalö, löfalemba-lemba Klo.

Raso dalö andrö ami gulo ba so göi zakhulada. Si lö tola lö la'ila niha wa ŵa'a dalö andrö sitobali bua so ma'ifu langu khönia misa (Umbinya sedikit beracun), ba hiza no tola möi dalu-dalu anti-radang, ba fangalösi fa'abao zafökhö, da'a nilafo. Bulu faoma hakhi so khönia khala-khala astringen. Baero da'ö si so khönia nasa ya'ia da'ö so hamo ma tepung, villose, polifenol, faoma saponin. Bulu dalhttps://nia.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ngawal%C3%B6_templat so khönia polifenol. Na la'oguna'ö ia ba guli baero ma folafo zabao, sasai mbulunia faoma hakhi, latutu irege ohama, falemba ba waoso, hiza ba zilö ara ba tola döhö. Ma simane borok, bisul, tola göi ba zakhozi ma si göna idanö saukhu terkena air panas.[7]

Bulu geu, lehe dalö ma Sayur lompong
Kue moroi ba dalö, Cina

Fananö talö ba dozi ngawalönia (Penanaman & macam-macamnya)[bulö'ö | bulö’ö kode]

So öfa ngawalö dalö :[8]

  • Talö pandan ma Talas pandan: amuhua sibai simane na larino. Tandrania, owuge'e, hakhinia oroyo-royo.
  • Talö ketan ma Talas ketan: fakhitö sibai (lengket) simane wawayasö na larino. Ba alio sibai auri. Talö da'a irö'ö sibai no la'ila niha döinia ya'ia da'ö talö bogor ma talas bogor mazui talas lambao me no la'odödögö wamareso ba Balai Penelitian Pertanian si so ba Bogor, ni'ila döinia mböröta ya'ia da'ö Algemene Proefstation de Landbouw. Ba auri ia ba danö fetaro Bogor, Jawa Barat.
  • Talö banteng ma Talas banteng: ebua nösinia, ba hiza lö ami. Owugee hakhinia. Atakhi sibai ha wa'i lehe-lehenia zimöi ö khönia.
  • Talö lahun anak ma laŵa'ö ia Talas lahun anak: oya nono ma lewiönia, ha ya'i no igide-ide nösinia. Lö isöndra ebua nösi dalö da'a.

Talö sasese la'amawa ba fasa ya'ia da'ö talö pandan faoma talö ketan. Fananö talö latanö ia na ibörögö bawa deu. Lö abua sibai wananö ya'ia, lömoguna khönia wa'onekhe ba wananö ya'ia. Fili nahia wananö ya'ia ba zigöna haga zino. Khao danö fa'abakha 50 × 50 cm, otalua dögi faoma tögi mo'otalua 80 seti. Baero da'ö, be'e khönia dai gurifö bakha ba dögi nikhao mazui awu nalö'ö zui tambu saitö, ba lafuli la balugö zui dögi da'ö. Awena labe'e bakha mbagi dalö sedöna latanö. Fananö ya'ia 2/3 lataru'ö ba danö.[8] Na no irugi sarawawa, owi fefu ndru'u si so ba zitambainia ma ba zifasui ya'ia. Na no irugi sa'ae döfinia ba zi 2-3 waŵa, la taba lehe-lehe sauri khönia lafanaere ena'ö sökhi wa'aurinia, ba tola ya'i la'oguna'ö lala da'a ba wanga'i bulugeu sakali fondeino. Aefa da'ö, awena lanönö zui khönia dambu ba mbörönia. La faigi na tumbu atö nono dalö abölö oya, lafili ma lafindrakö. Ba na no irugi ndröfinia si 7-8 waŵa, talö nomege ba tola sa'ae ladöni ma lahalö mbuania. La döni fefu ba lataba dölania faoma laröi mbagi sitobali tanömö zui.[8]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Schott, H. & S. Endlicher. 1832. Meletemata Botanica: 18. Vindobonae :Typis C. Gerold.
  2. Linné, C. von & L. Salvius. 1753. Species plantarum :exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus... Tomus II: 965. Holmiae :Impensis Laurentii Salvii.
  3. The Plant List: Colocasia esculenta (L.) Schott
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 (Eds.) Plant Resources of South-East Asia (PROSEA) 9 - Plants yielding non-seed carbohydrates: 69-72 (Colocasia esculenta (L.) Schott Archived 2014-05-19 at the Wayback Machine)
  5. 5,0 5,1 1987. Tumbuhan Berguna Indonesia I: 497-9. Badan Litbang Kehutanan, Departemen Kehutanan. Jakarta. (versi berbahasa Belanda -1913- I: 156, sebagai Colocasia antiquorum Schott)
  6. 6,0 6,1 Flora, untuk sekolah di Indonesia. PT Pradnya Paramita, Jakarta. Hal. 143-4
  7. 7,0 7,1 (2007). Atlas Tumbuhan Obat Indonesia. 4:93-95. Jakarta:Puspa Swara. ISBN 979-1133-14-X.
  8. 8,0 8,1 8,2 (1985). Sayur-Mayur untuk Karang Gizi. hal.105-107. Jakarta:Penebar Swadaya.

Umbu baero[bulö'ö | bulö’ö kode]