Maga

Moroi ba Wikipedia
Maga (Mangga)
Buah mangga gedong gincu,
moroi ba Tomo, Sumedang
Klasifikasi ilmiah
Kingdom: Plantae
Kelas: Magnoliopsida
Order: Sapindales
Famili: Anacardiaceae
Genus: Mangifera
Spesies: M. indica
Nama binomial
Mangifera indica


Bua Maga

Maga ma töi ilmiah ba li Latin Mangifera ba ba li Indonesia mangga ma mempelam no sambua mado zinanö, ba gotaluania so maga sasese ta'ila ba Danö Niha. Maga andre tumbu mböröta ba mbolo mbenua ba gotaluara India ba Myanmar, ba moroi ba da'ö muzawili ba Asia Tenggara te 1500 fakhe si lalö.

Bua Maga fau ma Marafala

Ngawalö Maga[bulö'ö | bulö’ö kode]

Maga sasese ta'ila ba Danö Niha tola takhalaigö moroi ba mbua maga nifamawa zogale ba harimbale ma ba fasa, he bua maga niteu moroi ba zinumbua sauri ba Danö Niha he göi ni'ohe zogale moroi siyefo. Oya ngawalö maga si so ba gulidanö so zegebua ba so göi zigide-ide bua, ba gotaluania ya'ia da'ö:

  • Maga siliö (Li Indonesia mangga harum manis) omböila mbuania anaunau ba abö'a maifu tanö ba mbalö, na mukuba guli mbuania si no asoso ba te'ago amöhua ia, ba na ta'a ba rasonia ami osiliö.
  • Bua Maga Bayo
    Maga we (Li Indonesia mangga madu) omböila mbuania abogobogo maifu moroi ba maga siliö, rasonia na ta'a mbuania ami osiliö siabi hulö we wani.
  • Maga fau ma Marafala (Li Indonesia mangga endog) omböila mbuania owulo-wulo hulö gadulo, na mukuba guli mbuania si no asoso ba hulö no morozi-rozi nagolenia, ba na ta'a ba rasonia ami anaizönaizö.
  • Maga bayo (Li Indonesia mangga golek) omböila mbuania anaunau ba abö'a maifu tanö ba mbalö, ba ebua ia moroi ba mbua maga tanöbö'ö, na mukuba guli mbuania oroma nagole mbua sawe'e-we'e, ba na ta'a ba rasonia mo'amböta ma'ifu wa'aminia moroi ba wa'ami mbua maga siliö.
  • Ba tanöbö'önia.

Sikhala Maga[bulö'ö | bulö’ö kode]

Töla maga satua ba Kota (Pohon mangga tua di tengah kota)
Bowo maga si berkarang

Töla maga sebua hogu, tola ikhamö fa'alaŵania ba zi 30 m ma tola töra, heŵa'ae maga sasese la'ila niha nitanö ba ngai nomo ma ba newali, ha ba zi 15 m wa'alaŵania, hiza itaria so maga sadawa-dawa sibai lö ikhamö 10 m wa'alaŵania. Töla maga adölö-dölö wa'amanöinia, daya saro; bulu sarawa-rawa, ba töla maga andre, owulo-wulo itaria so zi diameter ofeta 10 m. Uli döla maga awe'e-we'e ba lö alösö, so ma'ifu wa'ohawu-hawu ba dölania. La'a-la'a döla si no atua araidö-raidö inönö na ihandro ia sino.

Ŵa'a maga, sananau adölö ba danö, so ba zi 6 m. Ŵa'a sifaraha idugu abakha idugu lö oya, sifaraha andre ba wa'abakha moroi ba dete danö ba zi 30–60 cm.

Bulu Maga[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bulu maga, tumbu ia ba ndraha ha sagörö-sagörö. Fa'anau hakhi mbulunia so ba zi töra ma'ifu 1,25-12,5 cm, börö hakhi mbulunia esolo ma'ifu ba idugu ize-ise numalö ba mbute mbulu. Fa'oya mbulu ero dahania itaria ba zi 3/8, hiza bulu da'a idugu ahatö ba mbute lai, irege na lafaigi hulö zowulo-wulo mbulunia (roset).[2]

Nga'örö mbulu maga andre so zihulö jorong ofeta lanset, fa'anau mbulunia ba zi 15–40 cm ba fa'ebolo ba zi 6–16 cm, bulunia lö alösö arakhagö fagölö ira guli dölania, lehe-lehe sawuyu-wuyu la'a-la'ania oroyo-royo (Merah marun) ma merah pulasan so göi zi kejinggaan, ba zi lö ara sibai ida'i-da'i numalö ba wa'owuge'e ba nano atua bulunia takile, hiza fa'ara mbulu maga andre awena atoru ia ikhamö döfi wa'ara ma na'i töra. Bulu maga adarö-darö mbude lainia, so ba zi 12-30 hakhi mbulu sekunder.

So ha'uga ngawalö zikhala mbulu maga, ba gotaluania simane si so ba da'a tou:

  • Anau-nau ba bude mbulunia hulö mbudu-budu doho (Lonjong dan ujungnya seperti mata tombak).
  • So zowulo-wulo hulö gadulo, bude mbulunia adarö-darö simane ikhu doho (Berbentuk bulat telur, ujungnya runcing seperti mata tombak).
  • So zimosigi öfa, bude mbulunia adarö-darö (Berbentuk segi empat, tetapi ujungnya runcing).
  • So zimosagi öfa, bude mbulunia owulo-wuloBerbentuk segi empat, ujungnya membulat.

Bowo Maga[bulö'ö | bulö’ö kode]

Morfologi reproduksi tumbuhan ma Berumah satu (monoecious), bowo maga tenga sobowo ha sambua-sambua, hiza bowonia oya bakha ba malai so waha ba mbude-bude ndraha. Bowo maga andre sito'ölönia hulö zo gumo, ba hiza so ösa zi löhadöi gumo, la'a-la'a mbowo maga aruzö-ruzö ofeta 40 cm wa'anaunia. Bowo soya tefenahöi moroi ba hakhö sanuge bowo si faraha. Ero hakhi sifaraha andre, ba faraha nasa ia. Ba mbude mbowo zifaraha moroi ba hakhi mbowo, so ba zi tölu wenaeta hakhi mbowo khönia. Ero hakhi sifaraha, so tölu zitobali bua ba tumbu khönia mbulu side-ide. Fa'oya mbowo ero hakhi itaria ikhamö ba zi 1000-6000.

Dozi mbowo maga andre, tenga ha si'alawe ma simatua, no oi faruka, so zimatua ba sogöi zi hermafrodit ma (berkelamin dua). Fa'ebua mbowo maga töra ambö ba zi 6–8 mm. Bowo simatua oya moroi ba mbowo hermafrodit, ba fa'oya mbowo hermafrodit da'a zo tatugöi ha wa'aozu mbowo andrö tobali ia bua. Persentase mbowo hermafrodit tenga ha sambua ngawalö, tefaudugö ia moroi ba ngawawa ma varietas maga, ya'ia da'ö ba gotalua 1,25%-77,9%; ba hiza si no möi ma sitobali bua so ba zi 5-10%.

Hakhi mbowo maga sito'ölönia adogo-dogo, lö oya zanau ba hiza bowonia amuhua. Kelopak mbowo sito'ölönia 5; simanö göi mahkota mbowo so ba zi 5 nga'örö mbulu sahatö ba mbowo maga andrö, ba he no simanö itaria so zi 4 ofeta 8. La'a-la'ania aruzö-ruzö, ba gamaudu ba gotaluania, so zihulö garis soledo yaŵa, fa'oyania ba zi 3 ofeta 5 sola'a-la'a abölö atua ma'ifu. Fetaro zifasui nga'örö mbulu maga andre, afusi la'a-la'ania. Na inötö aleu, la'a-la'a mahkota mbowo maga tara la'a-la'ania, oroyo-royo.

Benang sari fa'oyania so 5 ngawua, ba hiza na maga satabö ha ba zi sambua ma dombua, ba tanöbö'önia lö göna hadia ia ma steril. Benang sari satabö itaria arakhagö fagölö wa'anaura faoma putik, ya'ia da'ö ba zi 2 mm, na si steril abölö adogo-dogo. Kepala putik la'a-la'ania oroyo-royo, ba tebulö la'a-la'a andre numalö ba zobalau na kepala sari ibe'e ginötö khö tepung sari si no atua ba wo hawui kepala putik. Sikhala tepung sari sito'ölönia owulo-wulo ba anau, töra ambö ba zi 20-35 mikron.

Sedöna tobali bua si lö huge-huge, ba so ba zisambua nahia, hiza fetaronia sahatö ba mbude-mbude ndraha. Tangkai putik ibörötaigö moroi ba ngai zedöna tobali bua, ba fetaro mbude-budenia so kepala putik si lö oroma sibai. Ba zi sambua mbowo maga itaria so ba zi tölu ngawua tobali bua.

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. World Conservation Monitoring Centre (1998). Mangifera indica. The IUCN Red List of Threatened Species 1998: e.T31389A9624842. Templat:DOI Downloaded on 05 January 2019.
  2. "Mango". www.hort.purdue.edu. Mufaigi me 2020-05-02.