Lahia

Moroi ba Wikipedia
Ae ba navigasi Ae ba wangalui
Lahia (Jahe)
Ilustrasi berwarna Jahe dalam buku Köhler's Medicinal Plants
Bunga Jahe
Aman
Klasifikasi ilmiah
Kingdom: Plantae
(unranked): Angiospermae
(unranked): Monokotil
(unranked): Commelinids
Order: Zingiberales
Famili: Zingiberaceae
Genus: Zingiber
Spesies: Z. officinale
Nama binomial
Zingiber officinale

Lahia ma fanötöi ba li Indonesia lamane Jahe (Zingiber officinale), ya'ia da'ö sinumbua sauri badanö sifao ba gangolifa faramasa ba nahanawu ba no göi labali'ö ia famaruka dalu-dalu. Na lafaigi lahia andre, hulö fagölö ia duturu kahe sebua, hiza ia mangebolo ia bangai itaria tumbu nösinia bangainia. Rasonia böi sofu sa'ae hulö fagölö ira ya'i lada ma'ifutö fa'afabö'öra ba raso ba dölö-tölö irugi aukhu. Raso da'a khönia nifangamöi nifotöi senyawa keton sotöi zingeron.

Lahia no lafaogö ia ba gangolifa ma suku Zingiberaceae (temu-temuan). Töinia ba wamaha'ö ba zekola ma Nama ilmiah nifatörö namada William Roxburgh ihalö moroi ba wehede Yunani ya'ia da'ö : zingiberi, na moroi ba Bahasa Sanskerta, latötöi ia ya'ia da'ö : singaberi.

Waö-waö (Sejarah)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia andre na molo'ö si no la sura ira samareso sinumbua da'a, hulö na moroi ba danö India. Hiza so göi zanguma'ö wa lahia moroi ba danö Republik Rakyat Tiongkok Selatan. Na moroi ba danö India, lahia no la'ohe sitobali amawaö ya'ira niha India ofeta ba Asia Tenggara, Tiongkok, Jepang, irugi Timur Tengah. Aefa da'ö me ba ginötö zazaha kolonialisme, lahia no mame'e fa'aukhu mboto niha ba fa'akhulada ba ngawalö gö, lö tokea niha na lahia andre sambua mbua zinumbua ba danö si no la'oguna'ö ba tehöngö ia ba danö Eropa.

Fangi'ila Sinumbua ba lala wa'aurinia (Botani dan sistematika)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia (Zingiber officinale Rosc.) sambua sinumbua sifao ba gangolifa ngafu Zingiberaceae. Töi Zingiber lahalö moroi ba wehede Sanskerta ya'ia da'ö “singabera” (Rosengarten 1973) ba li Yunani “Zingiberi” (Purseglove et al. 1981) nifo'eluahara ya'ia da'ö tandru (tanduk), börö na lafaigi lahia andre hulö dandru mböhö. Officinale moroi ba wehede latin (officina) si no la'oguna'ö gamaudu ba farmasi ma ba pengobatan (Janson 1981).

Lahia no la'ila niha sato ba li Inggris ya'ia da'ö ginger ma so göi zanötöi ya'ia garden ginger. Töi ginger tefa'aso moroi ba ngawua wehede ba li Prancis: gingembre, na ba li hagörö sabölö ara ma tola laŵa'ö ia fehede meföna ya'ia da'ö: gingifere, Latin: ginginer, Yunani (Greek): zingiberis (ζιγγίβερις). Hiza, fehede sindruhu moroi zingiber tewöwöi moroi ba li Tamil inji ver. Fanötöi ba wetaro ba wamahaö sinumbua (Istilah botani) niŵaö ba wa'a na ba wehede Tamil ya'ia da'ö ver, börö da'ö na akar inji ya'ia da'ö latötöi inji ver.

Ba danö Indonesia lahia andre no oi so döinia dozi banua hezo latanö ia. Simane ba danö hulo Sumatra latötöi ia halia (Aceh), beuing (Gayo), bahing (Karo), pege (Toba), sipode (Mandailing), lahia (Nias), sipodeh (Minangkabau), page (Lubu), dan jahi (Lampung). Ba Jawa, jahe dikenal dengan jahe (Sunda), jae (Jawa), jhai (Madura), dan jae (Kangean). Ba Sulawesi, lahia no I'ila töinia layu (Mongondow), moyuman (Poros), melito (Gorontalo), yuyo (Buol), siwei (Baree), laia (Makassar), faoma pace (Bugis). Di Nusa Tenggara, disebut jae (Bali), reja (Bima), alia (Sumba), faoma lea (Flores). Ba Kalimantan (Dayak), Lahia latötöi niha lamane lai, ba Banjarmasin töinia tipakan. Ba Maluku, lahia latötöi hairalo (Amahai), pusu, seeia, sehi (Ambon), sehi (Hila), sehil (Nusalaut), siwew (Buns), garaka (Ternate), gora (Tidore), faoma laian (Aru). Ba Papua, lahia laŵa'ö ia tali (Kalanapat) faoma marman (Kapaur). Töi-töi lahia andre moroi ba mbanua hezo auri ia, sambua tandra wa no arakhagö dozi banua ba Indonesia no la'ila lahia andre sitobali faramasa ba soguna ba dalu-dalu göi.

Lahia sawena ladeha.

Börö me lahia andre auri ia ba danö tropis, fananö ya'ia ha ba mbanua nitörö mbana gambara danö (katulistiwa) simane Asia Tenggara, Brasil, faoma Afrika. Ba ginötö iada'a banua Equador faoma Brasil notobali soi sanga'asogö lahia soya ba zi sagörö tanö. Ba gangolifania ba gotalua zinumbua tanöbö'ö, lahia fao ia ba kingdom Plantae, Subkingdom Tracheobionta, Superdivisi: Spermatophyta, Divisi: Magnoliophyta/Pteridophyyta, Subdivisi: Angiospermae, Kelas: Liliopsida-Monocotyledoneae, Subkelass: Zingiberidae, Ordo: Zingiberales, Suku/Famili: Zingiberaceae, Genus: Zingiber P. Mill. Species: Zingiber officinale (Roscoe, 1817) (US National Plant Database 2004). Fehede sigaölö eluaha ba lahia ya'ia da'ö: Amomum angustifolium Salisb., faoma Amomum zingiber L. So ba zi 47 genera faoma ba zi 1.400 ngawalö zinanö sifao ba gangolifa suku Zingiberaceae, si no mozawili ba mbanua tropis faoma sub tropis. Fozawili Zingiber sabölö ebua ma sabölö ebolo ba wetaro danö tanö gatumbukha, sitelulu ba Indo Malaya si no tobali böröta genus Zingiber (Lawrence 1951: Purseglove 1972). Ba Asia Tenggara no tesöndra ba zi 80-90 ngawalö Zingiber si no la farisayoi wa ngawalö lahia da'ö tafa'aso moroi ba mbanua India, Malaya faoma Papua. Ba hiza irugi iada'a lö sangila hezo mbanua sindruhu I'otarai sinumbua lahia andre. Lahia zo zanguma'ö wa hulö na moroi ba China faoma India (Grieve 1931; Vermeulen 1999) ba hiza ngawalö lahia no tesöndra ba mbanua Myanmar (Jatoi et al. 2008) faoma India, si no la faigi wa ba da'ö so wa'auri ngawalö lahia (Ravindran et al. 2005).

Lahia so khönia kromosom 2n=2x=22, ba hiza moroi ba kultivar lahia no la'ila niha sitobali poliploid (Kubitzki, 1998). Darlington faoma Ammal (1945) bakha ba Peter et al. (2007) lafaehagö wa so ngawalö Z. officinale sokhö kromosom fa'oya 28. Darlington faoma Wylie (1955) wa ba lahia tesöndra khönia 2 kromosom B. Rachmandran (1969) ifalua wamareso ba zinumbua lahia andrö (analisis sitologi) ba zi 5 spesies Zingiber ba moroi ba wamaresonia isöndra wa fefu ngawalö lahia si no auri ba danö so khönia kromosom 2n=22. Ratnabal (1979) ifareso kariotipe 32 kultivar lahia (Z. officinale) ba isöndra fefu kultivar lahia so khönia kromosom somatik fa'oyania 22 ba tanöbö'ö nisöndrania so kromosom asimetris (kromosom B) ba kultivar baero kultivar Bangkok faoma Jorhat. Beltram faoma Kam (1984) bakha ba Peter et al. (2007) no lafareso ba 9 Zingiber spp. Ba lasöndra wa Z. officinale no mozikhala ia aneuploid (2n=24), polyploid (2n=66) ba tesöndra khönia B kromosom (2n= 22+2B). Fabö'ö göi moroi khö ninada Etikawati faoma Setyawan (2000), Z. officinale kultivar lahia safusi side-ide jahe putih kecil (emprit), so zihulö gaza (gajah) faoma soyo (merah) sokhö kromosom fa'oyania 2n=32. Eksomtramage et al. (2002) mamalua famareso ba zinumbua da'a, so kromosom 3 spesies Z. officinale moroi ba Thailand ba isöndra 2n=2x=22. Yulianto (2010) menyatakan jumlah kromosom jahe putih dan jahe merah yakni 2n=24=22+2B. Rachmandran (1969) mamalua famareso analisis sitologi ba zi 5 spesies Zingiber, fa'oya khromosom fefu ngawalö lahia ma spesies ya'ia da'ö 2n=22 ba no isöndra wa so wenaeta si findra börö wa'alua nifotöi inversi. Famareso da'a ma laŵaö ia ba wetaro wamahaö ya'ia da'ö Observasi ba gangolifa metaphase mitosis lasöndra wa lahia diploid (2n=2x=22) tesöndra wa'anau kromosom so ba zi 128.02 μm faoma fa'ebolonia 5.82 μm. Rasio lengan kromosom fondrege zanau ba fondrege zadogo-dogo ya'ia da'ö 2.06:1, arakhagö ba zi 45,5% kromosom so khönia 2 lengan ba 2 kromosom zi fabö'ö (Zhi-min et al. 2006). So wa'afabö'ö ba gangorudua kromosom sambua lala wofaogö (adaptasi) ba hewisa wa tehaogö spesies ba zinumbua. Da'a göi möi börö wa'alua ngawalö wa'auri lahia ma (variasi genetic). Baero da'ö tesöndra wenaeta sifindra simöi börö wa'adogo-dogo fertilitas tepung sari samobörö wa so mbua faoma hunö heŵa'ae da'a lö alua ba zinanö lahia.

Khala-khala (Ciri morfologis)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Sinanö Lahia
Sinanö Lahia
Lahia ba Kabu.

Töla lahia tenga simane töla geu bö'ö, tölania hulö ya'ia fanaha hakhi ma bulunia. Fa'alawa so ba zi 30 ofeta 100 cm. Wa'ania faraha ize-ize situmbu bua khönia so la'a-la'a sa'usö ba soyo si no afangö-fangö huania. Bulunia aganau ikhamö 15 irugi 23 mm ba fa'alaŵa 8 irugi 15 mm. Tangkai daun berbulu halus.

Bowo lahia ebua ia tou ba danö ba wa'ania, fa'anau 3,5 ofeta 5 cm fa'ebolo so ba zi 1,5 ofeta 1,75 cm. Börö mbowo (Gagang bunga bersisik) so ba zi 5 ofeta 7 ngawua. Bowo sola'a-la'a sowuge'e a ruzö-ruzö. Bewe mbowo (Bibir bunga) ba kepala putik la'a-la'ania so bowodoru (ungu). Tangkai putik fa'oyania dombua.

Fangahaogö faoma famawa (Pengolahan dan pemasaran)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia (Rimpang jahe), si'oföna sibai tuho zi no la halo nösinia ba wa'awuyu, lö fataha, tebai ni'irö'ö ara ba nahia. Börö da'ö, moguna alio la'ehaogö ma labali'ö ia aya-aya soguna ba niha, simane labe'e ba gö ni'a. Na'omasi niha lahia andrö mo zökhi lafarou ena'ö labaloi wa'atua böi ba wa'awuyu. Lala wangahaogö lahia na la haogö samösa ia, la'ohamai'ö ia latutu awena lafaruka khönia gulo.[2]

Lahia sibohou tehalö (Jahe segar) Lahia si no la'ehaogö ba ngawalönia molo'ö fangoguna'ö ya'ia simane faramasa ba tanöbö'önia, la'amawa göi ba fasa lahia sataha irege fefu niha tola la'öli. Na ba Danö Niha dozi harimbale, no tola la'öli ono mbanua lahia andrö.

So lahia si no la'ehaogö si tesöndra ba fasa ma ba harimbale simane ba da'a tou:

  • Lahia soköli (Jahe kering)
  • Lahia ni'oköli'ö faböi obou (Awetan jahe)
  • Hamo lahia (Jahe bubuk)
  • Fanikha lahia (Minyak jahe)
  • Oleoresin jahe

Lahia andre, moguna sibai ia ba niha, tola lahaogö samösa. Lahia moguna ba wangaukhu mboto, mangalösi eha ingo, ba tola göi mangalösi wa'afökhö na no aefa haid ba ndra alawe.[3]

Lahia soköli (Jahe kering)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia si no la taba ni'oköli'ö anifi-nifi sibai si tesöndra ba harimbale-harimbale (pasar tradisional).

Lahia ni'oköli'ö faböi obou (Awetan jahe)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia da'a si no lahaogö moroi ba lahia sawena ladöni. Sasese sibai tola tesöndra ia ba fasa ma ba harimbale ya'ia da'ö tingting jahe (permen jahe), acar, asinan, sirup, faoma so nifotöi jahe instan. So ha'uga ngawalö lahia si no la ehaogö da'a no omasi sibai ndra niha moroi ba Asia faoma Australia.

Hamo lahia (Bubuk jahe)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na da'a lahia ni ehaogö ba fabiri, lahia la'okhoi'ö ofeta oköli awena la gili si no latatugöi ha wa ohamania. Hamo lahia moguna ba farmasi, minuman, alkohol faoma jamu. Sito'ölönia mangoguna'ö lahia soköli.

Oleoresin jahe[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia ni ehao da'a fanohugö moroi ba hamo lahia. So khönia wanikha asiri 15 irugi 35%.

Nahia wa'aurinia (Habitat)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia auri ba wa'alaŵa 0 irugi 1500 mete moroi ba dete nasi, löfagölö ngawalö lahia andre hewisa wa'aurinia badanö, simane lahia gaza (jahe gajah), auri ia ba wa'alaŵa I'otarai ba zi 500 ofeta 950 mete.

Lahia andre, tumbu ba danö satabö faoma tobönö khönia nidanö. Moguna khönia deu so ba zi 2500 ofeta 3000 mm ero döfi, ba fa'abasö-basö so ba zi 80% faoma tanö sabasö-basö ma la wa'ö ia PH 5,5 irugi 7,0 ba lafaigi zi so khönia misa simane hara salaŵa (hara tinggi). Si lö tola lö'ö lafaigi, wa nahia ma tanö hezo lahia latanö, böi irege so nidanö si lö mangele.

Ngawalö (Varietas)[bulö'ö | bulö’ö kode]

So tölu ngawalö lahia si no la'ila dozi niha si tesöndra ba fasa ma ba harimbale, ya'ia da'ö:

Lahia gaza (Jahe gajah/jahe badak)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia da'a lahia ni'alui sibai niha ba fasa internasional. Egebua lahiania, ba lö akhulada sibai rasonia. Da'a zimöi fa'omasi niha khönia.

Lahia sa'usö (Jahe kuning)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na lahia sa'usö andre, lahia ni söndra niha ba nahanawu, me lahia da'a oya labali'ö ia faramasa gö faoma dalu-dalu, no afangö-fangö huania.

Lahia soyo (Jahe merah)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lahia soyo andre, lahia sokhö fanikha atsiri salaŵa sibai ba rasonia akhulada sibai. Lahia da'a oya la'oguna'ö ba farmasi faoma jamu. Fa'egebuania, tedou ma'ifu moroi ba lahia sa'usö.

Fangahaogö lahia (Produk jahe)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba niha si so ba Eropa ma Amerika sasese lawa'ö ba niha moroi ba gaekhula, ginger ale sambua zi no la ehaogö tobali sambua produk ni alui ma somasi niha bada'ö. Fabö'ö göi ba danö Jepang faoma Tiongkok, ba da'a omasi ira lahia ni'unagö (asinan). Sirup lahia sambua nidanö somasi sibai niha ba danö Tiongkok, Eropa dan Jepang.

Ba Indonesia, simane: sekoteng, bandrek, faoma wedang jahe no göi tobali famolala nidanö fangaukhu mbutu sito'ölö la'amawa ba zibongi.

Fanura sura da'a ba gangolita ngawua wehede moroi yöu (dialek Nias Utara)

Gohe-Gohe[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. "Zingiber officinale information from NPGS/GRIN". www.ars-grin.gov. Arsip moroi versi asli irugi 2015-10-01. Mufaigi me 2008-03-03. 
  2. Upoyo Mukti, "Tutorial Cara membuat Serbuk Jahe Sendiri dengan Mudah, Murah dan Sehat" Archived 2021-05-04 at the Wayback Machine, DalangSeno.Com, mufaigi me 4 Mei 2021
  3. Pudji Astuti, SP, "PENGOLAHAN HASIL PERTANIAN ; MUDAHNYA MEMBUAT JAHE INSTAN", Archived 2021-07-30 at the Wayback Machine Dinas Pangan Pertanian dan Perikanan, Pontianak, mufaigi me 4 Mei 2021

Amatohula nibaso[bulö'ö | bulö’ö kode]

  • Harmono, STP dan Drs Agus Andoko, Budidaya dan Peluang Bisnis Jahe, Penerbit Agromedia Pustaka, 2005.

Faigi göi[bulö'ö | bulö’ö kode]