Hambaŵa (sinanö)

Moroi ba Wikipedia
Hambaŵa ma Bacang
Bua hambaŵa sawuyu faoma hakhi mbowo
Klasifikasi ilmiah
Kingdom:
Filum:
Kelas:
Order:
Famili:
Genus:
Spesies:
M. foetida
Nama binomial
Mangifera foetida

Hambaŵa no sambua ngawalö döi zinanö ba Danö Niha, omböilania ahatö fagölö ira kueni (Li Indonesia Kuweni si no lasura ba Wikipedia Indonesia), ba hiza'i so gamaehuta hambawa ba kuaeni, hambawa abölö atarö wa'aisö mbuania sasoso moroi ba mbua kuaeni. Famangelama: na ta'a mbua hambawa, ba sabölö sökhinia na oföna tataba mbalönia ua; enaö kalua gitönia. Mosikho! Na göna ma natokana ba mbeweda gitö (Li Indonesia getah) hambaŵa ba tola malimbotu hulö zakhozi wamaigida. Sauri ba hambawa na mutanö ya'ia da'ö hunönia lahayaigö ba nano molöndru ba latanö ba danö. Sinura da'a mama'ema hewisa zinumbua andre sifahatö ba zinanö Maga nifotöi hambaŵa.

Hambaŵa andre asese la tötöi ba li Indonesia ya'ia da'ö; bacang, ambacang/embacang, ma mangga bacang. Ba mbanua bö'ö misa no oi fabö'ö wanötöi ya'ia simane; limus ba li Sunda, pakèl ba wehede Jawa, asam hambawang ba wehede Banjar, macang ma machang ba li Melayu si so ba Sumatra fetaro gatumbukha faoma ba Malaysia, maa chang, ma chae, mazui ma mut ba wehede Thailand, faoma la mot ba li Myanmar. Ba li Hagöri ma ba li Inggris lamane; bachang ma horse mango.

Famotokhi ma Pemerian[bulö'ö | bulö’ö kode]

Daha Hambaŵa

Töla hambaŵa andre, esolo ba adölö-dölö, tola ikhamö ba zi 30-35 mete wa'alaŵania. Uli dölania, araidö-raidö. Na tekhoi gulinia, ba mogitö. Hiza, gitönia ali-ali. Bulunia abe'e, mo hakhi so ba zi 1,5 – 8 seti, fa'ebolo mbulunia ize-ize ma'ifu moroi ba mbulu maga faoma kueni, 9-15 × 15–40 seti.

Fobowonia, ba mbute-bute lai ba mohuge-huge mbuania, 10–40 seti wa'anaunia, ba amuhua.[1] Bowonia oya ba igide-ide, so ba zi 5; kelopak 4–5 mili, bundar telur fetaro si tobali; takula ma mahkota 6–9 mili, lanset ba mbute lai mbulu, sola'a-la'a soyo simane samba.

Buania owulo-wulo tenga simane maga sanau-nau, 7-12 × 9–16 seti, lö mogumo mbuania, hiza guli mbuania awe'w-we'e, ösinia owug'e ifeta aruzö-ruzö, hulö zafusi hoho ma kusam, faoma mola'a-la'a ma bintik-bintik lentisel saitö. Buania so zami gulo ba abölö oya zaisö.

Fangoya'ö hambaŵa andre, ya'ia da'ö auri moroi ba hunönia. Inötö wowuania ba mbaŵa si lima ofeta baŵa si'önö ma Mei-Juni, buania asoso ahatö ba mbaŵa siŵa ofeta mbaŵa sifelezara ma September-November.[1]

Fozu faoma Fangoguna'ö ma Hasil dan kegunaan[bulö'ö | bulö’ö kode]

Daha hambaŵa sowua

Hambaŵa andre latanö ia bawanga'i buania. Hambaŵa göi sökhi sibai nifaruka ba nidanö sokafu simane esi na awena lahalö zasosonia. Heŵa'ae tenga simane fa'ami kueni ma Mangifera odorata.

Gitö sali-ali moroi ba hambaŵa andre, tenga ha moroi ba gitö dölania, hiza sogöi ba mbuania misa. Andrö na lö asoso sibai abölö sökhi labaloi wa'asoso, hewa'ae so wa'ali-ali, hiza'i na no asoso ia hatö ma'ifutö zali-alinia ba gulinia. Lala ba wemanga ya'ia ena'ö lö ali-ali, lasihoi gulinia, börö sigöna gitönia tola abötu mbewe, ali-ali hulö zakhozi zigöna gitönia. Ha wa'abölö sökhi fatua lö la'a lasasai ua. Ni bali'ö famalala gö simane rujak, la'ungu ua ba nidanö nasio zi no lasihoi.[2] Ba Kalimantan Timur, hambaŵa göi asese lafaruka ba wondrekha lada nibe'e ba gö.

Töla hambaŵa tebai labali'ö ia aya-aya, eluahania ambö sökhi geunia. Hiza'i bulu hambaŵa tola möi fangalösi wökhö fa'aukhu, hunönia tola dalu-dalu mböni, ba gitönia tola fangatarö la'a-la'a tato sasese la'oguna'ö ba mbanua ma tato tradisional.

Böröta Hambaŵa ma Asal usul dan penyebaran[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bulu hambaŵa sawuyu-wuyu

So gamaehuta moroi ba maga, hambaŵa lönasa sozawili oya misa ia, irege löhadöi nasa oya wa'omasi niha khönia.

Hambaŵa andre, heŵa'ae so nitanö, ba hiza oya tesöndra sauri samösa ba gatua tenga nitanö simane ba gatua ba Semenanjung Malaya, Sumatra faoma ba Borneo. I'otarai me mböröta, no latanö oya ba mbanua da'ö, si no mozawili ba mbanua sahatö simane Indocina faoma Tenasserim selatan ba Burma, faoma ba Filipina. Ba danö Jawa ngawalö hambaŵa da'a no'ara latanö ba oya göi zauri samösa.

We ba Hambaŵa ma Nilai gizi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba wa'abua 100 gram, hambaŵa si no asoso so khönia Kalori 98 gram, protein 1,4%, tawö lö oya, ya'ia da'ö 0,2 %. Ba hiza oya khönia nidanö ba mbuanua, ya'ia da'ö 72,5%. Ba niha somasi mangalösi wa'esolo, tola oya manga bua hambaŵa.[2]

Ngawalö Hambaŵa ma Jenis yang berkerabat[bulö'ö | bulö’ö kode]

Hambaŵa andre, ahatö ia ba kueni, irege no oya niha zomasi manga ya'ia. Hambaŵa ba Danö Niha auri samösa ba gatua, ma ba ngai nomo, ba no'oya göi nitanö sa'ae, me hambaŵa andre arakhagö fagölö wa'omasi niha simane kueni, maga, ba marafala.

Famaedo mbua Hambaŵa (tanö ba dakera) faoma kueni (gambara ba gambölö)

Ba Kalimantan so göi mbua hulö zimane hambaŵa nifotöi ba da'ö asam payang (Mangifera pajang). Ngawalö endemik Kalimantan da'a buania abölö ebua moroi ba hambaŵa, uli mbuania awe'e-we'e, ba ami aisö mbuania, lö ha'uga mohua sibai mbua zasosonia.

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. 1,0 1,1 Sastrapradja et al. 1980, hlm. 17.
  2. 2,0 2,1 Natawidjaja 1985, hlm. 60-61.
Bibliografi
  • Verheij, E.W.M. dan R.E. Coronel (eds.). 1997. Sumber Daya Nabati Asia Tenggara 2: Buah-buahan yang dapat dimakan. PROSEA – Gramedia. Jakarta. ISBN 979-511-672-2.
  • Sastrapradja, Setijati; Panggabean, Gillmour; Mogea, Johanis Palar; Sukardjo, Sukristijono; Sunarto, Aloysius Tri (1980). Proyek Penelitian Potensi Sumber Daya Ekonomi:Buah-Buahan. 8. Jakarta: LIPI bekerja sama dengan Balai Pustaka. OCLC 66228010. 
  • Natawidjaja, P. Suparman (1985). Mengenal Buah-Buahan yang Bergizi. Jakarta: Pustaka Dian.