Bakhu

Moroi ba Wikipedia
Ae ba navigasi Ae ba wangalui
Bakhu (Lele)
Clarias batrachus-ZOO.Brno.jpg
Clarias batrachus ba Brno Zoo
Klasifikasi ilmiah
Genera

Bathyclarias
Channallabes
Clariallabes
Clarias
Dinotopterus
Dolichallabes
Encheloclarias
Gymnallabes
Heterobranchus
Horaglanis
Platyallabes
Platyclarias
Pseudotanganikallabes
Tanganikallabes
Uegitglanis
Xenoclarias

Bakhu ma ba li Indonesia no la'ila niha döinia ya'ia da'ö; Lele so zanötöi ya'ia ikan keli, ya'ia da'ö töi gi'a sogambi, auri ba mbanda ma ba nahia so'idanö (raŵa-raŵa) simane ba laza, tola göi lafaliaro ba mba'a gi'a. Bakhu alio te'ila ia moroi ba zikhalania simaelo, fao si so bu mbewe sanau, si so ba zifasui mbawania. I'a da'a osiliö sibai na larino, oya lala wondrino ya'ia so ni gore, ni fokua, ba so göi nitunu, molo'ö zomasi sedöna mangodiwo bakhu andre.[1].

Famotöi mbakhu ba Indonesia (Nama-nama lele di Nusantara)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bakhu, na molo'ö fangi'ila ba zifakhai ba wa'atua-tua ma lamane secara ilmiah, no la'ila oya ngawalö spesies. Irege fanötöi dozi banua oi fabö'ö-bö'ö; simane si no tesura ba da'a; ikan limbek (Sumatera Barat), ikan kalang (Sumatra Selatan), ikan maut (Gayo), ikan seungko (Aceh), ikan sibakut (Karo), ikan pintet (Kalimantan Selatan), ikan keling (Makassar), ikan cepi (Sulawesi Selatan), ikan lele ma latötöi ia lindi (Jawa Tengah) mazui ikan keli (Malaysia), ikan 'keli' sifakhai ba mbakhu si lö hadöi patil' na si patil la kaoni khönia penang' ba mbanua (Kalimantan Timur).

Ba negara tanöbö'ö no la'ila döinia mali (Afrika), pla mond (Thailand), gura magura (Srilangka), faoma 鲇形目 (Tiongkok). Ba li Inggris lakaoni airbreathing catfish, siluroid, mudfish faoma walking catfish. Töi ilmiah, Clariidae, tefa'aso moroi ba li bahasa Yunani chlaros, ni fo'eluaha ba li Indonesia; ‘lincah’, ‘kuat’, tefaigi moroi ba wa'abölönia ba nidanö.[2]

Fangombakha (Deskripsi)[bulö'ö | bulö’ö kode]

I'a sifao ba gangolifa Clariidae oi la'ila niha moroi ba zikhala mbotonia simaelo, anau ba löhadöi huna-huna. Bakhu wa'owulo-wulonia hulö torpedo hulö arakhagö fagölö ira gi'a sadogo-dogo moroi ba gi'a sidat. Högö mbaku, abe'e faoma hörönia side-ide, ba bawania sebolo si so öfa fasa sungut peraba (barbels) sitobali fangönania ba nidanö sogömi-gömi, hewa'ae so mbakhu si tebai mamaigi ba zifasui ya'ia faoma hörönia.[3]

Bakhu ma ba Danö Niha na la'ombuyu'ö wanötöi ya'ia, lamane mbakhu sokhönia wangöna sondrou'ö fohanu-hanunia si so ba giwo-iwo, da'ö zimöi bakhu andre fataha ia ba dete danö.[3] Tesöndra khönia safasa patil, ya'ia da'ö doi satarö si so ba fere-fere sahatö ba dötö'a. So zanguma'ö wa patil tenga ha atarö so göi zo biso, irege tola tobali langu na göna ba niha.

Nahia mbakhu (Habitat dan perilaku)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bakhu lö tesöndra ba nidanö simane air payau mazui ba nidanö sasi-asi air asin, baero mbakhu nasi ma lele laut sasese laŵa'ö faoma manyung nifarahugö ba gangolifa Ariidae. Nahia mbakhu andre ba nidanö sangele si lö abölö-bölö sibai, ba zabasö-basö, ba nidanö sahono, ba so zauri ba laza. Lele andre, auri ba nidanö sambö ohahau, simane ba mbandra-bandra.[4]

Bakhu galakua itaria nokturnal, ya'ia da'ö oya maliŵa ba zibongi. Ba zima'ökhö, bakhu lö oya maliŵa, abölö oya la bini'ö ira ba zogömi-gömi.[5] Ba nahia si so bakhu, na moteu ba da'ö lalau mangadulo ma ba li Indonesia lamane; memijah. Heŵa'ae bakhu andre ide-ide moroi ba gi'a gurame, tesöndra mbakhu sanau ndrege 1,5-1,7 m ba fa'abuania irugi 50 kg, duma-dumania simane bakhu marga ma lele marga (Dinotopterus) moroi ba Afrika.[6]

Fangoguna'ö (Kegunaan)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bakhu sebua, (Lele dumbo)

Oya ngawalö mbakhu nibali'ö diwo. So nifaliaro, ba oya göi zauri samösa ba naha-naha sabasö-basö. Bakhu sebua nifaliaro, sindruhunia ni'a'asogö moroi ba negara Afrika.[7]

Bakhu nifaliaro ba Indonesia, nibali'ö famalala ndriwo, la'ehao naha ba idanö sangele khönia. Ba hiza bakhu andre, tola göi fangohahau nidanö sita'unö. Na ba naha sita'unö lafataro ia, si lö tola lö'ö la berok ua fatua lö labali'ö diwo. la berok eluahania lasasai ia ba nidanö sangele ena'ö lö fao khönia da'unö ba möi ö si sökhi ba mbetu'a niha[8]

Fa'itaria bakhu andre la fazaewe danömönia ba laza ena'ö simöi fanolo zolaza ba wemanga hama si so ba laza samakiko fakhe. Na ba tabe atö labe'e ia ba bakhu moguna sitobali simanga tambila ma tanömö ndri.[9]

Nibali'ö diwo (Sebagai makanan)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba zi sagörö ulidanö, fangorifi ma famaliaro bakhu no sambua fanuturu lala nifazaewe moroi ba perikanan tangkap ma budi daya. Fa'ami moroi ba nagole mbakhu no molo'ö forasoi zamösana niha, so göi niha si lö tagia manga bakhu.[10] Fangahaogö bakhu famalala ndriwo, no oi fabö'ö-bö'ö molo'ö wa'omasi zamösana niha. Ba Eropa fondrino bakhu andre lahaogö ia simane fondrino ikan mas, hiza fabö'ö göi na ba Amerika Serikat larino ia faoma hamo, labayoini khönia hamo awena la gore ba wanikha.[10] Ba Indonesia, fangahaogö nagole mbakhu, oya ia ni gore, ba la faheagö ba zi sambua fondrino nifotöi pecel lele. Lala wangahaogö tanöbö'ö, labe'e khönia faramasa mangut. Na omasi so wa'akhuladania, nönö khönia lada. Lala wondrino ya'ia si no irai latandraigö niha ya'ia da'ö; mato 5 ngawua baŵa soyo, 3 ngawuo baŵa safusi, mato 10 rozi lada limi, 5 rozi lada sebua, sambua tomat, henagö lada nigili, gulo safusi faoma gulo ano, asio, kua dalimbo, sara zaralahia, 2-3 nga'örö mbulu ndrima, ba henagö kecap. Na no oi so faramasania, haogö wanasai, bayoini ia faoma dima, gili fefu faramasa da'ö, fatua öhaogö faramasania, gore ua mbakhu, awena nönö khönia nidanö ba böi olifu wame'e saralahia faoma bulu ndrima, ena'ö omuhua mbakhu andrö, ba nano alö kuania, ba tola sa'ae kaoni nösi nomo, ba worasoi mbakhu nirino ninada, akhida, ga'ada ma haniha zito'ölö mondrino ba nomo[11].

Bakhu, sambua wamalala gö si so 'we gö ya'ia da'ö VItamin D salaŵa.[12] Bakhu moroi ba tabe ma nifaliaro, so khönia asam lemak omega-3 sadogo-dogo ba hiza salaŵa khönia ya'ia da'ö, asam lemak omega-6.[13]

Fangoya'ö mbakhu ba Indonesia (Produksi di Indonesia)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bakhu sambua gangolifa gi'a nifaliaro niha ba tabe. Börö wa amonönö zomasi bakhu andre, ba zi lima fakhe no monönö zamaliaro bakhu.[14] Na lafaigi ba wamaliaro bakhu, lö ebua foko ba simanö göi zifakhai ba ginötö, lö ara sibai wombaloi ba no tola la halö ba möi fangalui niha. Oya zinangea lafaigi ya'ia da'ö; naha wamaliaro, fombagigö ginötö wame'e gö, ba tanöbö'önia[15]

Fa'oya mbakhu nifaliaro ba Indonesia ma Produksi lele budidaya di Indonesia [16]
Döfi si Fa'oya ba wangerai ton
2004 51.271
2005 69.386
2006 77.272
2007 91.735
2008 108.200

Ngawalö mbakhu ba fozawilinia (Jenis-jenis lele dan penyebarannya)[bulö'ö | bulö’ö kode]

So ba zi 55–60 spesies ngawalö mbakhu sifao ba gangolifa Clarias, 16 spesies ngawalö zifao ba Clariallabes, 8 spesies ngawalö zifao ba gangolifa Bathyclarias, ba so göi 7 spesies ngawalö mbakhu sifao ba gangolifa Encheloclarias. Moroi ba wa'oya ngawalö mbakhu andrö, ba Asia Tenggara iada'a so ba zi 20 spesies ngawalö mbakhu, oya bagotaluania si no dozi lafaehagö niha samaliaro ba zi ginötö 10 fakhe ofeta iada'a.[17] Bada'a so ngawalö-ngawalö mbakhu molo'ö Ferraris, 2007.[18]

Berkas:Clarias 060408 4776 tdp ed.jpg
Lele dumbo yang masih kecil
  • Clarias salae Hubrecht, 1881. Afrika: sistem Sungai Konkoure, Guinea, hingga Sungai Cavally, Pantai Gading.
  • Clarias stappersii Boulenger, 1915. Lele berbintik. Afrika: sistem Sungai Luapula-Moero, Sungai Kafue, hulu Sungai Zambezi dan Sungai Cunene.
  • Clarias submarginatus Peters, 1882. Afrika: terbatas di Sungai Kribi dan Lobi, Kamerun selatan.
  • Clarias sulcatus Ng, 2004.[25] Endemik di Pulau Redang, Malaysia.
  • Clarias teijsmanni Bleeker, 1857. Lele kembang. Menyebar di sekitar aliran Sungai Kapuas, Kalbar, dan Jawa.
  • Clarias theodorae Weber, 1897. Afrika: sungai-sungai Zambezi, Kafue, Shire, hulu Kongo, Chobe, Okavango, Cunene, Pungwe, Sabi, Lundi, Limpopo, Incomati, Pongola, Umgeni; serta danau-danau Tanganyika, Bangweulu Kobo, Niumbe, Mweru, Malawi, dan Sibaya.
  • Clarias werneri Boulenger, 1906. Afrika: danau-danau Victoria, Kioga, Edward, dan Tanganyika; serta daerah hulu Sungai Nil.

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. https://www.merdeka.com/jabar/7-jenis-ikan-lele-untuk-budidaya-penting-diketahui-kln.html
  2. Genus "Clarias" pada FishBase. Eds. Ranier Froese and Daniel Pauly. Aug 2007 version.
  3. 3,0 3,1 Nelson, Joseph S. (2006). Fishes of the World. John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-471-25031-7. 
  4. Widiyani, Rosmha. "Bukan karena Jorok, Ini Alasan Sesungguhnya Lele Hidup di Air Keruh". detikHealth (dalam bahasa Indonesia). Diakses tanggal 2022-09-06. 
  5. "[INFOMINA] 5 Fakta Unik Ikan Lele yang Perlu Anda Ketahui". minapoli (dalam bahasa Inggris). Diakses tanggal 2022-09-06. 
  6. "Fishing Worldrecords | catfishes over 50 kg | Dinotopterus cunningtoni". www.fishing-worldrecords.com. Diakses tanggal 2022-09-06. 
  7. Iswanto, Bambang (2013-12-31). "MENELUSURI IDENTITAS IKAN LELE DUMBO". Media Akuakultur (dalam bahasa Indonesia). 8 (2): 85–96. doi:10.15578/ma.8.2.2013.85-95. ISSN 2502-9460. 
  8. berkata, Anonim (2016-12-15). "Bersihkan Ikan Lele Sebelum Dimasak dengan 5 Langkah Tepat Berikut Ini". ResepKoki (dalam bahasa Indonesia). Diakses tanggal 2022-09-05. 
  9. "Ikan Pemakan Jentik Nyamuk di Sekitar Kita". Info Usaha Perikanan (dalam bahasa Indonesia). Diakses tanggal 2022-09-05. 
  10. 10,0 10,1 Jenny Baker (1988), Simply Fish p 36-37. Faver & Faber, London.
  11. "resep sambal goreng lele". Resepmamiku (dalam bahasa Indonesia). Diakses tanggal 6 September 2022. 
  12. "Vitamin D and Healthy Bones". New York State Department of Health. Diakses tanggal 6 September 2022. 
  13. Fatty Fish Not Equal in Good Fats Archived 2012-03-21[Date mismatch] at the Wayback Machine. Reuters. Source: Journal of the American Dietetic Association, 6 September 2022
  14. "Dinas Kesehatan Kabupaten Mojokerto". dinkes.mojokertokab.go.id. Diakses tanggal 2022-01-15. 
  15. "Ketahui Tips dan Cara Budidaya Ikan Lele Mulai Dari Benih Hingga Panen!". www.deheus.id (dalam bahasa Indonesia). 2021-05-26. Diakses tanggal 2022-09-06. 
  16. "Industrialisasi lele dumbo". Kompas. 31 juli 2009. hlm. 21. 
  17. Sudarto. Systematic revision and phylogenetic relationships among populations of Clariid species in Southeast Asia. Ringkasan tesis pada Program Studi Biologi, Program Pascasarjana, Fakultas MIPA Univ. Indonesia
  18. Ferraris, Carl J., Jr. (2007). "Checklist of catfishes, recent and fossil (Osteichthyes: Siluriformes), and catalogue of siluriform primary types" (PDF). Zootaxa. 1418: 1–628. 
  19. 19,0 19,1 Ng, Heok Hee (1999). "Two new species of catfishes of the genus Clarias, from Borneo (Teleostei: Clariidae)" (PDF). The Raffles Bulletin of Zoology. 47 (1): 17–32. Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2008-04-21. Diakses tanggal 2008-04-23. 
  20. Lim, Kelvin K. P. (1999). "Clarias batu, a New Species of Catfish (Teleostei: Clariidae) from Pulau Tioman, Peninsular Malaysia" (PDF). The Raffles Bulletin of Zoology (6): 157–167. Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2011-06-06. Diakses tanggal 2008-04-23. 
  21. Teugels, Guy G. (2001). "Description of a New Clarias Species from Southeast Asia Based on Morphological and Genetical Evidence (Siluriformes, Clariidae)" (PDF). 25 (1): 81–92. Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2010-12-26. Diakses tanggal 2008-04-23. 
  22. 22,0 22,1 Sudarto (2003). "Description of two new Clarias species from Borneo (Siluriformes, Clariidae)". 27 (2): 153–161. Diarsipkan dari versi asli (HTML) tanggal 2005-10-25. Diakses tanggal 2008-04-23. 
  23. Ng, Heok Hee (2001). "Clarias microstomus, a New Species of Clariid Catfish from Eastern Borneo (Teleostei: Siluriformes)" (PDF). Zoological Studies. 40 (2): 158–162. Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2011-07-19. Diakses tanggal 2008-04-23. 
  24. Ng, Heok Hee (2003). "Clarias nigricans, a New Species of Clariid Catfish (Teleostei: Siluriformes) from Eastern Borneo" (PDF). The Raffles Bulletin of Zoology. 51 (2): 393–398. Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2009-02-19. Diakses tanggal 2008-04-23. 
  25. Ng, Heok Hee (2004). "Clarias sulcatus, a new walking catfish (Teleostei: Clariidae) from Pulau Redang". Ichthyological Exploration of Freshwaters. 15: 289–294.