Tsunami

Moroi ba Wikipedia
Ndruru danö sebua ba Aceh (26 Des 2004) sanga'asogö tsunami sebua sondrugi Afrika

Tsunami (moroi ba li Jepang 津波, eluahania "lowu sebua ba pelabuhan") no salua na möi yaŵa lowu sebua sabölö-bölö ba danö sahatö ba mbewe nasi, irege tekiko fefu hadia ia simane omo, lala, sinanö btn. ba tehanigö ba molö. Lowu sebua andre alua ia na so ndruru sebua barö nasi, töra-töra na mamoka danö barö nasi andrö börö ndruru danö. Itugu abölö-bölö ndruru, itugu abölö-bölö göi molö nidanö nasi si möi ba danö. Tola 600 irugi 900 km/jam wa'abölö wofanönia.

Ba mböröta alua ia fa'abölö lowu andre öna-öna (30-60 cm) irege lö taraso sibai ba nasi sebolo, ba hiza itugu ahatö ia ba mbewe nasi itugu abölö-bölö ia. Me irugi mbewe nasi tola abölö-bölö sibai ba alaŵa lowu hulö dowa salaŵa (ha ba tsunami fondrege ebua). Si to'ölönia i'anema'ö manöi wa'alaŵa dete nidanö, irugi 15-30 meter, simanö göi manöi wa'abölö wofanönia irugi 90 km/jam, ba tola ikhamö ha'uga kilometer ba danö yaŵa, irege afufu ba tehanigö fefu hadia ia ba mate niha. Duma-dumania ato niha simate me alua tsunami sebua ba Aceh me 26 Desember 2004.

Tsunami Samudra Hindia 2004 ba Ao Nang, Provinsi Krabi, Thailand

Sasese mamobörö tsunami ya'ia durudanö ba narö nasi, mendrua manö ba nahia heza fasulö wenaeta danö nifotöi subduksi ba fa'abölö ndrurunia 7,0 ma töra ba mbosi fangerai wa'abölö ndruru (li Indonesia skala magnitudo). Börö tanö bö'ö ya'ia arurua danö, fa'amamoka hili so'alitö si so barö nasi, ba ma zui fa'atoru gara sebua moroi ba mbanua si yaŵa (li Indonesia meteor) bakha ba nasi.

Na molo'ö lögu danö, arakhagö fefu tsunami alua ba mbolokha si fasui nasi sebua Pasifik[1] faoma ba "Fasulöta Danö Sumatera" ba Samudra Hindia.[2] Tola te'ila we'aso tsunami na la'oguna'ö sambua wakake nifotöi sistem peringatan dini tsunami, sanehe-nehegö durudanö segebua ba lua-luania ba ndrulu nasi salua aefa da'ö. Na atö oroma wa edöna tohare tsunami, tola lafazewe wangombakha ya'ira samatörö ba labörötaigö wamawu'a niha ba nahia sabölö alaŵa si tebai irugi idanö tsunami. Tola göi te'alösi wa'atekiko börö tsunami na la'otomosi nomo sebolo, sangoguna'ö ehomo saro moroi ba semen nifotöla (li Indonesia beton bertulang). Baero da'ö moguna sibai labotokhi ba dödö niha mbanua hewisa woloi ba ginötö tsunami ba no lafahöna ira ara fatua lö alua tsunami.

Töi tsunami[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fehede tsunami tehalö moroi ba li Jepang 津波 (tsunami): tsu eluahania labua ba nami eluahania ndrulu ma lowu. Laŵa'ö niha wa ira si fagai ba nasi ba Jepang zamörötaigö mangoguna'ö fehede andre, me lafaigi wa oi tekiko dundraha, nowo ba omo ba labua, heŵa'ae lö larasoi ia me so ira ba dalu nasi.[3] Föna da'ö asese latötöi ia göi "lowu sebua" ba ginötö möi yaŵa nasi. Ba hiza, latenaŵa döi andre ya'ira ere sangosili tsunami me lö fakhai ira wa'alua tsunami ba fe'amöi tou nasi ba ginötö tuli, salua börö gadöniŵa luo awö baŵa (li Indonesia gravitasi).[4]. Abölö la'oguna'ö wehede tsunami ira ere sangi'ila, heŵae salua andre lö alua ia ha ba labua.[5]

Oya döi tsunami andre ba ngawalö li. Duma-dumania ba li Niha latötöi ia "oloro" ba ba li Aceh ië beuna ma alôn buluël (molo'ö banua niha). Latötöi ia "smong" ba "emong" ya'ira si toröi ba hulo Simeulue, si so tanö ba gaekhula hulo Sumatera, ba latötöi ia "aazhi peralai" ba li Tamil.[3]. Ba Mentawai laŵa'ö ia "onu" ba ba Donggala, Sulawesi Tengah lakaoni ia "lembotalu".[6]

Samobörö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Tsunami salua börö durudanö sebua barö nasi

Tola alua tsunami börö wa'aruru danö tou barö nasi samaheu abölö-bölö nidanö.[7] Ba ginötö i'otarai maliŵa irugi mangawuli ahono nidanö, tola alua lowu sebua si muzawili misa irege tobali tsunami. [8] Oya mbörö wa tola tefawu'a nidanö, simane duru danö barö nasi, fa'aruru danö salua barö nasi, famamoka hili, kara meteor satoru moroi ba mbanua yaŵa, ma zui famamoka bom barö nasi.[9][10]

Alua ambö töra 80–90% fefu tsunami börö duru danö.[11] Sabölö tola manga'asogö tsunami, ya'ia ziheu salua ba wasulöta wenaeta danö[12] ba nasi si lö abakha sibai (faigi gambara ba nga'örö andre). Ba hiza, lö fefu ziheu simane da'a tobali ia tsunami. Sito'ölönia, ha siheu sebua zamobörö tsunami, fa'abölönia töra moroi ba 7,0 ba mbosi gafore wa'abölö tsunami (li Indonesia skala magnitudo). Idugu abölö-bölö ziheu, ba idugu ebua wa tola alua tsunami.[13] Tsunami sabölö-bölö simane da'a göi zi tola aröu ikhamö, tola i'ötö nasi segebolo simane samudra, ba ifakiko fefu mbolokha nitörönia.[14] Duru danö awö tsunami salua ba Samudra Hindia me döfi 2004 no sambua duma-duma tsunami simane da'a. Fa'abölönia 9,1 ba no tsunami samunu niha sabölö oya, si irai alua ba gulidanö.[13]

Saruru, he salua yaŵa ba danö (gambara) ba he göi salua barö nasi, tola manö tobali böröta tsunami "samazaumba" fefu hadia ia simane kara aekhu bakha ba nasi

Börö tanöbö'ö ya'ia fa'aururu danö, he salua barö nasi ba he salua yaŵa ba dete danö samawu'a arurua simane kara bakha ba nasi. Me asese alua wa'aruru danö barö nasi börö ndruru danö, andrö dania wa so tsunami aefa ziheu. Heŵa'ae fa'abölö ziheu andrö barö 7,0 ba gafore magnitudo, tola ifa'asogö tsunami sebua saruru barö nasi, töra moroi ba zi tola latötöna na ha moroi ba wa'abölö ndruru danö manö. Duma-dumania siheu salua ba Papua Nugini me 1998. Fa'abölönia ha ma'ifu töra 7,0 ba gafore magnitudo, ba hiza ifa'aso tsunami si 15 meter wa'alaŵa. Duma-duma zaruru ba danö samobörö tsunami, ya'ia tsunami salua ba Alaska me 1958.[15]

Samobörö bö'ö tsunami ya'ia famamoka hili alitö sahatö ma zui si so barö nasi. Na tobali alaŵa ma zui adawa-dawa mbewe hili so'alitö andrö, tola ifobörö tsunami hulö tsunami salua börö ndruru danö barö nasi.[16] Ba hiza i, tola göi alua wa ifufu hulo hili so'alitö andrö barö nasi famamoka hili, irege awu'a nidanö nasi lumalö bakha koho-koho nahia hulo andrö no mege, ba ifobörö ndrulu sebua fa'awu'a idanö andre. Duma-duma tsunami simane da'a ya'ia tsunami salua me mamoka hili Krakatau 1883. Fa'alaŵa tsunami töra moroi ba zi 40 meter.[17][16]

Baero fefu da'ö yaŵa, so göi mbörö tanö bö'ö si ha ŵaraö alua, ya'ia na atoru gara meteor bakha ba dalu nasi ma zui na mamoka bom barö nasi.[10] Ifobörö lowu sebua fa'atelobi gara simane meteor, ifobörö tsunami si fakhili ba tsunami salua börö wamamoka hili so'alitö barö nasi.[18][10]

Sasese göna tsunami[bulö'ö | bulö’ö kode]

Abölö oya alua tsunami sebua ba gulidanö ba zi fasui nasi sebua Pasifik nifotöi "Ring of Fire" (kabera) ba ba "Fasulöta Danö Sumatera" (kambölö)

Fa'agöna tsunami ba zi sambua gölana ba tesaogö ia börö fobörö nibotokhi mege moroi yaŵa, töra-töra tsunami ni'a'asogö durudanö ma siheu salua ba nasi. Te arakhagö 80 persen moroi ba tsunami salua ba gulidanö alua ia ba gölana nifotöi Lingkaran Api Pasifik, gölana arurua ba zifasui Samudra Pasifik sasese göna durudanö sebua. Si farahu ba laeduru alitö (ma ba li Inggris: ring of fire) da'a ya'ia (numalö ba gambölö) Selandia Baru, Papua Nugini, Indonesia, sihene asi tanö gatumbukha Asia (töra-töra Filipina ba Jepang) ofeta tanö yöu, awena singa nasi Amerika tanö yöu ba tanö raya. Baero da'ö, gölana Namö Sabakha Sumatra si so ba Samudra Hindia ba dalu nasi tanö ba gaekhula ba tanö raya hulo Sumatra ba ba Jawa, Indonesia, sambua gölana arurua sasese göna tsunami. Baero si dombua gölana da'a, ba lö asese alua tsunami. No irai alua tsunami ba Sihene Asi Makran (tanö raya Iran ba Pakistan), Asi Otalua, awö si fahene asi tanö ba gaekhula Portugal.[19]

Fa'amanana lowu tsunami[bulö'ö | bulö’ö kode]

Moroi ba wusö tsunami ofeta ba mbewe nasi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Samawuka salua ba dalu nasi tefazawili ba lowu sebua ma gelombang. Simane lowu ba zi to'ölönia (farahu lowu ba tabe ma ba mbewe nasi), lowu tsunami andre oroma ia simane "hili-hili" ba "naere-naere", fa'anau lowu ma panjang gelombang, awö fa'asesenia ma periode, awö wa'abölö-bölö ma kecepatan.[20] Irena simanö, lowu tsunami andre ba aröu faehu ia moroi ba lowu sito'ölö. Na lowu si to'ölö dayonia moroi ba nangi, ba hiza lowu tsunami ara alua ia me fa'öhö ba gondröniŵa danö ma nifotoi gravitasi danö sa masöbi idanö ena'ö ifulu ahono.[10][4] Fa'afaehu tanöbö'ö ya'ia zikhalania saekhu ba matematis. Fa'anau lowu (fa'aröu gotalua hili-hili siföföna ba hili-hili ganetenia) te so mato ha'uga kilomete tola ofeta ngauto kilomete. Tatu aröu ebua moroi ba lowu fa'anau 100 mete.[21] Me wa'anau lowu da'a ba me no ide-ide amplitudonia ma fa'alaŵa lowu (30-60 cm), fa'amanaere nidanö no ide-ide, irege lö taraso ba göfa-göfa si so ba dalu nasi.[21] Lowu tsunami alua ba periode saröu ebua (tola ofeta 70 detik ma 2.000 detik) na lafaedogö ba lowu si to'ölö (ha mato 10 detik). Eluahania, fa'amoföna nidanö ni'a'asogö tsunami aröu ara.[20]

Te'odali'ö wa'alio tsunami wondrugi zi sambua nahia ba hewisa lögu danö barö nasi awö hawa'aröu ia moroi ba wusö tsunami. Duma-dumania ibörötaigö ihawui Indonesia tsunami salua me 2004 aefa 15 menit, Sri Lanka aefa 2 jam ba Kenya aefa 9 jam (faigi gambara andre)

Fa'abölö-bölö lowu tsunami (tola ofeta 600-900 km/jam, abölö ebua moroi ba mbade sito'ölö (mato 50 km/jam) Ba hiza da'a ha fa'abölö-bölö wanana gelomba ba tenga fa'abölölö-bölö partikel nidanö. Fa'abölö-bölö partikel nidanö aröu ahou, sito'ölönia 1 m/s (3,6 km/jam). [20] Fa'abölö-bölö da'a berbanding lurus faoma akar kuadrat moroi wa'abakha nasi, irege tsunami abölö-bölö wofanönia ba dalu nasi sebolo moroi ba zahatö ba mbewe nasi.[22] Börö da'ö, fa'ara ginötö fatua lö ofeta tsunami ba zisambua nahia ba danö tagatu ia molo'ö zikhala narö nasi ma zui hawa'aröu nahia andrö moroi ba wusö tsunami. Tola tobali duma-duma, tsunami Samudra Hindia salua me döfi 2004, ibörötaigö ifakiko Indonesia me no aefa 15 meniti, Sri Lanka tekiko me no aefa 2 za, ba Kenya (tanö ba ngai Samudra Hindia) ofeta khöra me no aefa 9 za.[23]

Fa'afabö'ö tanö bö'önia moroi ba mbade sito'ölö, wa'anau lowu tsunami tefaogö fefu nidanö ba zisagörö mbolokha sisindro, he tanö ba zabakha ba he ba zanifi idanö. Na bade sito'ölö fa'abakhania lö töra moroi ba zi 20 mete, lowu tsunami ofeta irugi barö nasi irege owuloa dayonia aröu ebua. Me modaulu ia ba nasi sabakha, famakiko salua ba dete nasi ha si ma'ifu moroi ba gowuloa dayo si so ba tsunami andrö.[8]

Me ahatö irugi mbewe nasi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Me idugu anifi nidanö, lowu tsunami mangadogo ba mangalawa ia me ahatö irugi mbewe nasi

Me ahatö ofeta lowu tsunami ba mbewe nasi, ba idugu ahou ia, me so wadekhasa faoma arö nasi.[24] Ba wa'asese sitata, fa'anau lowu fagölö ira wa'abölö-bölönia irege lowu tsunami mangadogo. Baero da'ö, me tsunami andre irugi sitou ndrasa nasi, ba me anifi nasi, dayo so zaewe mege si so barö nasi tesao yaŵa. Fa'atewu'a dayo da'a ifanöi amplitudo ma fa'alaŵa lowu. [25] Lua-luania, me ahatö irugi mbewe nasi, fa'abölö-bölö tsunami idugu ebua he molo'ö sitetobara ba he molo'ö sitesindro (me idugu alö wa'anau lowu) ba molo'ö zi tesindro (me idugu alö wa'abakha nidanö ba idugu manöi amplitudo).[26] Lua-lua tanöbö'ö, nidanö idugu manaere.[22]

Fa'alö nidanö nasi (oroma ba mbewe nasi) asese alua fatua lö tohare tsunami, itaria alua, ogo'o nidanö nasi irugi ngaotu mete i'otarai mbewe nasi. Fa'ogo'o nidanö da'a asese adöni dödö niha, si lö mangila wa so tsunami, la'ondrasi mbewe nasi ba wanga'i gi'a si tosake me i'anemai'ö ogo'o nidanö. karang ma aurifa nasi si lö irai oroma.[27] Lö fefu tsunami i'ofönai'ö fa'ogo'o nidanö, tola göi i'anemai'ö falawu nidanö, tedou wa'alaŵa. dete nidanö börö me tsunami andre lowu, so hili-hili ba so göi naere-naere. Na naere-naere si'oföna tohare, ba alö wa'alaŵa nidanö. Ba na hili-hili zi oföna ofeta, ba möi yaŵa dete nidanö.[28]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Lafotöi mbolokha si fasui nasi sebua Pasifik andre "Cincin Api Pasifik" ba li Indonesia ba "Ring of Fire" ba li Inggris
  2. "Fasulöta Danö Sumatera" tobabara ia 300 km moroi ba mbewe nasi tanö ba gaekhula hulo Sumatera i'otarai negara Myanmar moroi yaŵa itörö mitou zinga hulo Sumatera, singa tanö tou hulo Jawa irugi hulo Sumba. Fa'anau wenaeta danö andre 5000 km ba tobali börö ndruru sebua awö tsunami.
  3. 3,0 3,1 Gupta & Gahalaut 2014, hlm. 1.
  4. 4,0 4,1 Rinard Hinga 2015, hlm. 338.
  5. Awate 2016, hlm. 114.
  6. Mengenal istilah tsunami dalam bahasa daerah
  7. Rinard Hinga 2015, hlm. 338–339.
  8. 8,0 8,1 Rinard Hinga 2015, hlm. 339.
  9. Ward 2011, hlm. 5–9.
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 Margaritondo 2005, hlm. 402.
  11. Ward 2011, hlm. 5.
  12. Lafotöi fasulöta wenaeta danö nahia heza fasulö dombua nga'örö wenaeta danö, me ihöndrögö mbalö wenaeta tanö bö'ö fenaeta danö si sagörö
  13. 13,0 13,1 Rinard Hinga 2015, hlm. 340.
  14. Dudley & Lee 1988, hlm. 35.
  15. Rinard Hinga 2015, hlm. 340–341.
  16. 16,0 16,1 Dudley & Lee 1988, hlm. 34.
  17. Rinard Hinga 2015, hlm. 341.
  18. Ward 2011, hlm. 9.
  19. Gupta & Gahalaut 2014, hlm. 5.
  20. 20,0 20,1 20,2 Ward 2011, hlm. 2.
  21. 21,0 21,1 Ward 2011, hlm. 3.
  22. 22,0 22,1 U.S. Geological Survey 2016.
  23. Intergovernmental Oceanographic Commission 2012, hlm. 5.
  24. Encyclopædia Britannica 2019, Origin and development.
  25. Ward 2011, hlm. 12–13.
  26. Ward 2011, hlm. 13.
  27. Rinard Hinga 2015, hlm. 339–340.
  28. Dudley & Lee 1988, hlm. 37.