Manu

Moroi ba Wikipedia
Ae ba navigasi Ae ba wangalui
Manu
Gallus gallus domesticus Edit nilai pada Wikidata

Edit nilai pada Wikidata
Rekaman (id) Ali ba li bö'ö
Edit nilai pada Wikidata
Edit nilai pada Wikidata
Data (id) Ali ba li bö'ö
Sumber daridada ayam (id) Ali ba li bö'ö, daging ayam (id) Ali ba li bö'ö ba telur ayam (id) Ali ba li bö'ö Edit nilai pada Wikidata
Taksonomi (id) Ali ba li bö'ö
KerajaanAnimalia
FilumChordata
KelasAves
OrdoGalliformes
FamiliPhasianidae
GenusGallus
SubspesiesGallus gallus domesticus Edit nilai pada Wikidata
Manu danö Sowuge'e
Manu danö sowuge'e, SILATAO (hijau)

Manu ba Danö Niha urifö si so i'otarai me föna tenga ha iada'a. Manu tenga so'ono ya'ia fao ba gangolifa sangadulo, me fefu gurifö si so afi ma laŵa'ö ia ba li Indonesia, unggas, sangadulo. Manu ni'uri asese lawa'ö ba wehede latin ya'ia da'ö Gallus gallus domesticus ni'uri niha ba wanga'i hasila soguna khö zanguri ya'ia simane, adulo, ba nagolenia. Ba döi sanau da'ö ba la'adodogo-dogo'ö ia wanötöi ba li Indonesia lamane, "ayam" sauri ma amatohula, moroi ba ngawalö manu moroi ba gatua (subspesies ayam hutan) si no la'ila niha so la'a-la'a soyo, ma ba li latin Gallus gallus ma zui ayam bangkiwa (bankiva fowl). Fefu manu andrö ba lafaogö ia ba theropoda simane tyrannosaurus. Ba manu andre no oya muzaewe ngawalönia me no so wa'afaruka silatao ba sihene moroi ba manu si tenga sambua silataonia, irege so manu auri ia, la'uri ena'ö tobali manu nitaba, ma laŵa'ö manu nihalö nagole, so manu ha sangadulo manö. Ba tenga hada'ö tola lafafaro'a'ö ma fehede sabölö ahatö lafangowalu ira manu danö sowuge'e faoma manu sito'ölö irege tobali manu side-ide si no la'ila niha töinia na ba danö niha manu fune (ayam bekisar).[1]

Ngawalö manu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Manu, molo'ö si no la'ila ba si no la'uri niha ba Danö Niha, simane;

  • Manu sako andre, manu sowölö-ölö sibai, ha mohaga mbanua ba no numalö ira ba wangalui ö, hezo zi tola nikori. Manu da'a, lö ebua sibai ba lö ide-ide sibai, no so ba gotalua, Silataonia, no gari-garifö, lö nasa sebua ia ba no miwo, simanö göi zihenenia, alio sibai molawayö, na bu nia ba oya la'a-la'a, so zokundri, so zoyo, saitö, safusi, ba bambunia, itaria oya faruka la'a-la'a. Sihene na mangadulo lö oya sibai itaria ha fa fulu ngawua, ba na lafaukhu atö ba itaria so göi mbou'a, ma adulo sobou si lö tobali ono manu. Lafaukhu ia ba zosou'a, labe'e khönia dane-dane ena'ö anaukhu-naukhu, lawa'ö ira satua föna ena'ö tobali fefu ono manu. Manu sako andre na ba li Indonesia ia, fao ba nifotöi ayam kampung. Manu sako mofanö sihulöwongi, ba mangawuli tanö owi, ma'ö-ma'ökhö, mangalui ö. mokori hezo zitola ikorini. Na lebe'e gönia sihulöwongi ba larurusa ia, ba na lö hadöi, böi aombö dödö, manu sako, i'anöröi ngai nomo, yamendrua na no so nono manu sawena mamoto, ihulö wongi ina manu ba wolohe ono manu ba gö, so zikhö, elewazi, ba hadia manö zifalukha ia, ba ilau mokori ena'ö ono manu sifao ba gahenia lö fa'olofo. Adulo manu sako, lö ebua sibai ba sökhi sibai ia la'oguna'ö awö dalu-dalu nibadu. Manu sako lö fa'ahono na lahoe ma na kandra.
  • Manu Australia si no ara la'ila ba Danö Niha, da'a manu sebua, atabö mbu, ba hulö areu ma'ifu wangalui gönia. Manu da'a sindruhu-nduhu ni'uri, lö aröu wofanö,somasi ia ba kandra manö, ni sao'ö gö. Na tola manu da'a omasi manö ia nihoe bakha ba gandra. Adulo manu da'a, sito'ölönia nibali'ö amawaö, manu sangadulo (ayam petelur), simanö göi nagoleni abua ba kilo. Manu da'a, lö oya zanguri ba gotalua mbanua, ha si sagu ba wanga'asogu önia. Manu da'a sito'ölönia ni'uri ba naha wanguri manu sebua (peternakan)
  • Manu hoa, manu sanau bagi, manu da'a so ba Danö Niha, hewa'ae lö oya zanguri ya'ia me manu da'a fagölö so wa'areu ma'ifu ba wangalui gönia.
  • Manu fune, manu side-ide sibai, simanö göi manu da'a manö sifagölö ba manu sako, manu sowölö-ölö, he no ide-ide mbotonia, ba no galio-liofö. Arakhagö fagölö ira nifotöi ayam berkisar.
  • Manu meda, da'a manu fondrege sareu, mauwu sibai, lö moloi ia na so niha, manu somasi nihoe sagötö fa'aurinia, nihaogö gö, ba hiza manu da'a manu nihaogö ena'ö tobali manu wadousa ma laŵa'ö ia ayam petarung.
  • Manu danö, ya ia daö manu sihombo ba dalu mbanua na'ilau ti'i, ba asese toroi ira ba hugu geu sebua.

Biologi dan habitat[bulö'ö | bulö’ö kode]

Adulo Manu.

Manu nifaliaro, moroi ba manu danö labali'ö ia manu ni'uri, ya'ia da'ö manu soyo ma si no ta'ila moroi yaŵa ba zi no lasura ba da'ö ya'ia zi no la'ila niha sa'ae manu danö ma manu gatua (ayam bangkiwa, Gallus gallus) sauri ba danö India. Ba hiza heno simanö, fotandraigö molekular mangoroma si tola möi tobali fombagi plasma nutfah moroi G. sonneratii, börö manu danö löhadöi ba mbunia la'a-la'a sa'usö si no tobali tandra ba manu nifaliaro. Manu mame'e famaehusi morfologi ba gotalua dombua ngawalö manu, sihene ba silatao (kelamin) ma dimorfisme seksual. Manu silatao (jago, rooster) abölö garifö, ba abölö ebua mboto manu silatao moroi ba zihene. Baero fa'ebua mbotonia, manu silatao so ndrara, motuga, ba mbu gi'onia anau, so zindrugi tanö. Manu sihene (babon, hen) abölö ide-ide moroi ba manu silatao, so ndrara ba lö aboto, tugania ide-ide, ba i'o adogo-dogo. Sifakhai ba manu sihene ma silatao, da'ö ni aturai hormon ba mboto manu. Na so atö zo farikhoisi ngawalö zi so ba mboto manu, manu sihene tola tobali manu silatao, börö me manu si no atua so nasa khönia ovotestis si dorman ba samuza inötö tola ifuli mangamöi.

Manu Silatao Si Miwo ba zihulöwongi.

Manu nifaliaro, tola lago'ö hezo la'ohe ira samaliaro ya'ira. Manu sambua gurifö salio sibai mamaogö ya'ia ba zifasui ya'ia, ba tola lamane manu andre auri gofu hezo manö so'ia fokonia so gönia. Manu nifaliaro lösa'ae oya zitola mohombo, ba no auri ira ba danö, he na so ba ha ba dugela si no lahenagö khöra. Manu side-ide ba asese tobali ö wötö sohörö-hörögö.

Ngawalö Manu (Macam-macamnya)[bulö'ö | bulö’ö kode]

Manu Sumatra

Börö me manu andre farahu ba gangolifa gurifö so'afi nifaliaro ba side-ide böli, ba oya ngawalö wogaoni manu andre molo'ö wanguri ya'ia ;

Molo'ö guna

Manu no la'ila niha;

  • Manu Nagole ma ba li Indonesia lamane ayam pedaging, ma zui ayam potong (broiler), nihalö nagole;
  • Manu Sangadulo (layer), manu nihalö gadulonia;
  • Manu Hias ayam hias mazui manu timangan, (pet, klangenan), ni fo'awa ba kabu, ni'efasi ba newali mazui manu nihoe ba gandra börö wa'asökhinia he bu ba he iwo-iwonia simane manu katai ma ayam katai faoma manu pelung ma ayam pelung; manu berkisar ma ayam bekisar tola lafaogö ba gangolifa manu da'a, manu sasese lafaliaro niha.
  • Manu Wadousa ma ayam sabung, nifaliaro niha ba wa'omasira ba wamadou manu andrö, ba wamareso haniha manu sabölö so kalaisi awönia ba wamadousa.

Sasese laŵa'ö niha manu sayu ma ba li Indonesia laŵa'ö ayam sayur la'oguna'ö ba wanötöi manu sako nifaliaro niha ba mbanua-mbanua misa, silö irai möna na lafadou, ba tebai labali'ö ia manu nitaba.

Molo'ö nga'ötö
Manu "bantam" Manu ba Li Inggris khö manu katai mazui matonga katai moroi ba manu nifili.

Ba danö Indonesia no la'ila niha manu nifotöi manu nga'ötö ma ayam ras faoma manu sitenga nga'ötö ayam bukan ras (buras, mazui kampung). Sindruhunia na lafo'eluaha ia lamane faranaka. Ba geluaha manu da'a sindruhunia labali'ö ia manu ni'uri ba ngawawa soya, sitobali fangalui, simane seperti Leghorn ("lehor"). Ba ngawawa manu buras tesöndra manu ras lokal si lö lafaliaro sitobali fangalui, irege manu da'ö si no labali'ö manu wadousa, manu timangan (pet), ma manu ni'oguna'ö ba ngawalö zoguna ba wa sileta. Ba da'a tou manu nifaliaro ba zi sagörö Indonesia sifabö'ö ma'ifu moroi ba manu tanöbö'ö:

  • Manu Pelung ayam pelung, manu mbanua ba manu sisökhi moroi ba Priangan, Kabupaten Cianjur sanau sibai giwo-iwa ba fabö'ö ma'ifu moroi ba giwo-iwo manu tanöbö'ö, monote giwo-iwonia, ba no lafarahugö ba ngawa manu nifaliaro ma ayam hias;
  • Manu Kedu (nifarahugö ba ngawawa manu side-ide ma ayam cemani), manu da'a moroi ba mbanua Kedu sifabö'ö moroi ba manu tanöbö'ö ya'ia da'ö aitö fefu mbunia, ba tefarahugö ba manu sitola nitaba faoma nifaliaro.
  • Manu Nunukan, manu moroi ba danö Nunukan, Kalimantan Timur, manu sebua boto ba no taga-taga, nga'ötö manu nifadou, ba tola göi labali'ö manu nitaba.
Manu walik Safusi.

Tesöndra göi wanötöi ngawalö manu andre molo'ö famaigi niha ma fenotipe ba hiza da'a tenga ha ba manu da'a zangokhögö simane da'ö, simane

  • manu walik (frizzle), manu si lö oya bu, ba hiza no taga-taga manu da'a.
  • manu bali, manu si löhadöi bu mbagi, faoma lö tuga, ba iada'a manu da'a lafaliaro niha;
  • manu katai (bantam), manu side-ide ma'ifu moroi ba manu sito'ölö. Manu andre, fao ba gangolifa; * manu sa'igi ayam ketawa, silataonia na miwo aetu-aetu hulö niha sa'igi, na lafaigi ma fanahö tödö manu da'ö si'oföna sibai tesöndra ba danö Sulawesi Selatan, na iada'a no oya mozawili misa ba mbanua tanöbö'ö.

Lala wondrino manu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fondrino manu ba Danö Niha, simane ba mbanua bö'ö misa, so nigule ma asese laŵa'ö nikua, lala wondrino ya'ia, lataba manu, laheta mbu faoma idanö saukhu samena mo'otu, la tatawi, ba amena larino. Lahaogö faramasania, simane; undre, sarilahia, lakue, asio, lada, ba tu'a mbanio satua, lakhao mbanio, ba lafera du'ania, da'ö labali'ö kua manu. La be bawu ba mbalanga, ba galitö sebua maifu, ba fatua lö mo'otu nidanönia ma kuania, böi lafalökha ua, me aboto dania du'ania. Nano mo'otu kuania ndrege ginötö si no to'ölö ba wogule manu, ba amena lafalökha ma labali'ö ia ba böi alö wa'ebua galitö, ena'ö lö aböu simbo dania kuania. Hiza nano asoso, ba amena lasou faoma sondro ba labe'e ba naha. Da'a lala wondrino manu ni gule ma ni kua. Baero da'ö so manu ni faga. Manu nifaga, manu si no latatawi ba la fagule khönia faramasa ba amena labe'e ba mbo galitö si no lahenagö, ba töri-törini ena'ö, faramasania möi ba nagolenia, ba labali-bali'ö ena'ö lö asoso dambai. Da'a ha ba ginötö iada'a lafalua ba Danö Niha, na meföna fondrino manu, abölö oya ni gule ma ni kua

Manu ba hada Nono Niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

Manu ba hada Nono Niha sambua wenaeta ba hada, na lawa'ö fanunu manu, baero da'ö no sambua fasumangeta ba mbuala ma masi-masi ba zitenga bö'ö simane ba nono alawe. la be'e manu, ba no sambua gurifö si lö tola lö'ö so barö mbatö dozi fongambatö, sitobali höna-höna dödö na möi nono alawe fatoma ba khö ndra sibayania.

Manu ba zura wombaso me föna[bulö'ö | bulö’ö kode]

Acha dozi niha momanoe.

Oja ngawalõ manoe ba goeli danõ.

So ngawalõ gõi la'a-la'a mboe manoe.

Si hulõ wongi ba miwo zilatao.

Miwo ia gõi ba zi ma'õchõ?

Hiza manoe da'õ: ono iti nononia?

He wisa da'õ? Hana wa si manõ?

No maoeloe mboe gi'o zilatao da'õ.

Sõkhi mboe zilatao moroi ba mboe manoe

sihene, ba moroi ba mboe zifagelo.

Toegania gõi, no eboea moroi

ba doega zifagelo.

Ba gahe zilatao so dara satarõ.

Hadia goena dara andrõ

ba gahe zilatao?

Fasõndra zilatao gõi? [2]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Wikipedia Bahasa Indonesia. "Ayam Peliharaan", id.wikipedia.org, mufaigi, mu'ali me 15 Pebruari 2021
  2. H. Lagemann, Marah Alam, Soera Wombaso, Amaosata V, 1907, p. 14-15

Faigi Göi[bulö'ö | bulö’ö kode]