Fanari

Moroi ba Wikipedia
(Saekhu moroi ba Manari)
Ae ba navigasi Ae ba wangalui
Ira sanari bakha ba sambua Misa fombayoini ndra ere si bohou me 26 Januari 2010 ba Telukdalam

Fanari no sambua nekhe-nekhe niha ba wamalega boto si fao wamazaule ndroto-ndroto simane tanga ma ahe, nihaogö ba fondrege si sökhi wamalua, irege adöni dödö niha samaigi. Töra moroi ba da'ö faoma fanari lafaehagö niha nösi dödö, si lö tola laŵaö ba li ba hiza tola aboto ba dödöda moroi ba wanari zanari andrö.[1] Heŵa'ae simanö so göi wanari nifalua faoma sinunö awö hugö-hugö ba ngawalö zoli (li Indonesia "alat musik"). Duma-dumania si to'ölönia ha famalega mboto nilau niha na lalau wanari moyo, heŵa'ae tola göi lafalua ia ba ginötö labözi göndra ba aramba. Fabö'ö sibai ira maena, heza manunö göi niha nifasoli hugö-hugö. Lö maena si lö fanunö.

So wanari nifalua si ha tobali fangomuso dödö niha sato. Da'a wanari sasese ta'ila la'oroma'ö ba TV ma zui ba nifotöi konser föna niha sato samaigi-maigi. Baero da'ö so wanari nifotöi "teatris", same'e irege teboka hörö zamaigi ba i'anema'ö i'ila wa'atua-tua nifaehagö faoma fanari andrö, heŵa'ae lö hede-hede zanari.[2] Onönötania, so göi wanari nifalua ba wangowai ma ba wamosumange tome ma zui niha sinangea mube'e töi fa'abalugu. Ba afuriatania so göi wanari nifalua bakha ba halöŵö fa'alowalangi bakha ba agama, duma-dumania ba agama Hindu ba he göi bakha ba liturgi Gereja Katolik (duma-dumania fanari ba wamasao wasömbata roti ba agu ba altar bakha ba Misa).

So ha'uga soi ba Indonesia samalua wanari ba wa'auri si'ero ma'ökhö, me fanari andrö no föfö budaya khöra. Duma-dumania ba Bali, Papua, Sulawesi Selatan ba ba Kalimantan. Lalau manari ba ginötö tumbu ndraono, na lataba nifö si föföna sibai, na lataba mbu si föföna sibai, na ebua-bua ira, na mangowalu ba na mate ira. Fefu wanari andre no ni'amoni'ö (li Indonesia "sakral", "suci") ba mofa'abölö (li Indonesia "berkekuatan magis"). Duma-dumania fanari Barong ba fanari Sanghyang moroi ba Bali, fanari wa'atumbu moroi ba Papua ba fanari wangandrö teu ba Nusa Tenggara Timur.

Lö ta'ila na so wanari ni'amoni'ö ba Danö Niha me föna. Nirongoda ha so wamözi fondrahi si fao wanunö nifotöi "litani"[3] ba wamasao fangandrö föna nadu zatua. Ni'ilada irugi ma'ökhö ha so wanari ba wangomusoi'ö tödö ba ba wangowai awö ba wamosumange tome ma zui niha sedöna mube'e töi fa'abalugu.

Ngawalö wanari[bulö'ö | bulö’ö kode]

  • Fanari samösa niha (li Indonesia "tarian solo"): ha samösa zamalua fanari simane, tola iramatua ba tola göi ira'alawe. Duma-dumania fanari Golek moroi ba Jawa Tengah ma zui fanari moyo moroi ba Danö Niha (nitöngöni: tola göi lalau wanari Moyo töra moroi samösa niha).
  • Fanari ni'odaruagö (li Indonesia "tarian duet"): ba wanari simane silötolalö'ö so darua zanari. Duma-dumania fanari Topeng moroi ba Jawa Barat.
  • Fanari si sambua ngawa (li Indonesia "tarian koreografi grup"): ba wanari simane so mato ha'uga niha sifao wanari. Fabö'ö wanari simane moroi ba maena ma zui fatele, börö me ba wanari andre ero ira sanari so lala wanarira ero samösa ira. Andrö göi lafotöi ia koreografi, me so zamazökhi ya'ia molo'ö fa'atua-tua sinangea mufaeha'ö faoma fanari andrö.
  • Fanari niha sato (li Indonesia "tarian masal" ma "tarian kolosal"): ba wanari simane ato sibai niha si fao. Tola fao mato ha'uga wanari si sambua ngawa, ba tola töra moroi ba da'ö. Asese lafalua da'a ba ginötö fae'atasa simane famörögö wahulösa Olimpiade ma zui fanari niha sato ba wanörötödö wamasindro negara (li Indonesia "peringatan kemerdekaan"), btn. na.

Fanari moroi ba Danö Niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fanari Moyo
  • Fanari Moyo: Lafotöi wanari andre Fanari Moyo me khönia bakha te'oroma'ö hewisa na "manari" moyo ba dalu mbanua. Fanari andre no sambua wanari nifalua ndra'alawe. Tola ifalua ia ha samösa alawe, bahiza sito'ölönia darua ndra'alawe zolau ya'ia. Lala wamalua ya'ia, lafanaere-naere ira hulö moyo, samangafo-ngafo afinia, ba itaria ifanaere ia ba wogari awönia, hulö zi fasile, sökhi sibai wamalega ya'ia ba sindruhu adöni dödöda wamaigi ya'ia. Asese lafalua Wanari Moyo nifaudugö ba wamözi göndra, aramba, ba faritia. Sito'ölönia lafalua Wanari Moyo ba ginötö walöŵa ma zui fatua lö labörötaigö sambua gangowuloa fa'omuso dödö ma zui ba gafuriata gangowuloa andrö.
  • Fanari Tuwu: fanari andre no fakhili ira Wanari Moyo. Amaehutania ha heza lalau ia. Lalau Wanari Moyo ba dalu newali ma ba dalu zalo, ba hiza lalau Wanari Tuwu ba dete gara sebolo (ba ginötö safuria andre lafalua ia yaŵa ba dete meza saro).
Maena
  • Maena ma Famaena: Maena no sambua wanari nifalua zato, tebai lafalua ia ha samösa niha. Lafa'oli niha sanari mofo'otalua, toföfö ndra alawe ba ira matua. Sito'ölönia fatua lö ba simanö göi na no aefa wamaena, ba lahöli ua. Ifalua wangöhöli sondrönia'ö me imane, "Höli-höli wanguhugö ba ono maena si lö atoto...!", ba latema sato "Hu...!!!", ba lalau liŵa-liŵa ira'alawe "Hiii hiii...!". So göi zamalua zanötöi amaedola aefa lahöli si tobali famörögö Maena. Amaedola nifaehagö ba silötolalö'ö sambua gamaedola si faudu ba gangowuloa wa'omuso dödö nifalua. So oya lala li ma note zinunö ba wanutunö ba ba wanehe Maena. So zanutunö maena nifotöi "Ere Maena", ba latehe döi maena ya'ira niha sato si famaena. Bakha ba Maena lafaehagö hadia nösi dödö nitandrösaigö ba dome ma zui ba zowatö.
Fatele
  • Fatele: Fatele no sambua wanari ndra si fasuwö, sasese mufalua ba danö raya ba Nias Selatan. Bakha ba Watele te'oroma'ö wa'abölö niha ba wolaŵa nudu bakha wasuwöta. Börö da'ö la'ogunaö bakha ba wanari andre wakake ni'oguna'ö zi möi fasuwö simane toho/burusa, baluse, gari ba tanöbö'önia.
Fanari Hiŵö (video)
  • Fanari Hiŵö ma Fahiŵö: Fahiŵö no sambua wanari ndraono matua si hino döla nifalua tenga ha samösa, silö'ö-lö'önia mato daŵalu irugi dua wulu a'öfa niha. Tanö föna so zondrönia'ö ba lafatohu ia mifuri ira sanari tanöbö'ö.
    Fatua lö labörögö wanari ba lahöli ua. Imane sondrönia'ö "Höli wanguhugö ba onomatua solau hiŵö...!" ba latema sato "Hu...!!!". Awena labörögö wobörö tanö ba labua'ö gahe miföna si fao wohole'ö ba gabera ba lahole'ö ba gambölö (irege ngenolira wofanö no fatohu ba no ahiŵö-hiŵö). Ba imane sondrönia'ö, "Hiŵö-hiŵö...!", ba latema sato, "He ha...!". Iŵaö zui sondrönia'ö, "Heŵa-heŵa...!", ba latema sato: "He ha...!" Ba tefatohu wanutunö ba fanehe, nifalali-lali. Sökhi sibai wamalua hiŵö andre irege adöni dödö niha samaigi.
    Sito'ölönia lafalua hiŵö ira onomatua nuwu na awena ofeta ira ba nomo zowatö na larugi dalu golayama, fatua lö möi ira yomo ba nomo zowatö. Itaria göi ba ginötö iada'a, lafalua hiŵö andre ba wamaondragö tome nifosumange ba ginötö tefalua gomusola dödö ba mbanua, simane ba wamaondragö ndra bupati, walikota, gubernur, menteri, presiden, btn.
  • Folaya ma Molaya: Folaya no sambua wanari nifalua ndramatua nuwu (sibaya). So khönia zondrönia'ö nifotöi "Ere Wolaya" ba niha sato si fao wanari. Sito'ölönia lafalua wolaya yomo ba nomo khö zamalua falöŵa ma zui owasa. Lafa'oli ira ya'ira sanari ni'ogaolo, ba so göi zamakhai tanga. Fatua lö labörögö ba lahöli ua. Imane dania sondrönia'ö, "Höli wanguhugö ba onomatua nuwu si lö atoto...!" ba latema sato, "Hu...!!!". Awena labörögö wobörö zalo/batö ba lafazaule gahe wolaya si fao taelu famageha boto. Imane zui sondrönia'ö, "Ae ba da talu molaya kaa...!", ba latema sato, "He he...!". Sondrönia'ö, "Molaya'ita manarikhi...!", sato, "He he...!" Ba tefatohu wanutunö ba fanehe, nifalali-lali.
  • Famanu-manu: Famanu-manu no sambua wanari fangawalisi watelesa. Fanari andre tefalua ba wangombakha wa no te'alani nudu.

Inötö wanari ba Danö Niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

  • Maena: Lafalua wanari Maena ha ba ginötö si no muhonogöi, duma-dumania ba ginötö walöŵa, owasa ma fangowai tome nifosumange. Töi ba fanehe Maena no lafaudugö ba ginötö andrö no mege. Andrö wa fabö'ö-bö'ö döi Maena ero lafalua ia.[4]
  • Fatele: Lafalua watelesa ba gangowuloa sebua simane Pesta Ya'ahowu ba ba gangowuloa segebua tanö bö'ö solohe töi Danö Niha. Bakha ba Watele te'oroma'ö hewisa lakhömi wahasara dödö ba wolaŵa udu.[5]

Galeri[bulö'ö | bulö’ö kode]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Ai Sutini, Pembelajaran Tari Bagi Anak Usia Dini, 2012. (Li Indonesia)
  2. Sudarsono, Tari-Tarian Indonesia I, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 2004. (Li Indonesia)
  3. Lafotöi "litani" sambua lala wanunö si lö oya sibai variasi notenia, si to'ölönia ha dombua ma tölu waosatö note si no aganau ba nitaha ba zi sambua note. Fabö'ö ira zimaena töi maena soya variasi khönia, so wanehe (öfa waosatö note) ba so wanutunö (göi oya variasinia).
  4. Cathrina S Tampubolon, Maena Pada Upacara Falöŵa di Õri Laraga Kota Gunungsitoli, magisterseniusu.com, 2014. (Li Indonesia)
  5. Bambang S, Tokoh: Syair Tari Perang Nias berisi nilai solidaritas antaranews.com, 09/08/2019. (Li Indonesia)