Gowi

Moroi ba Wikipedia
Gowi
Ipomoea batatas Edit nilai pada Wikidata

Edit nilai pada Wikidata
Data (id) Ali ba li bö'ö
Sumber dariSaccharum Granorum (en) Ali ba li bö'ö ba Sweet potato (en) Ali ba li bö'ö Edit nilai pada Wikidata
Status konservasi (id) Ali ba li bö'ö
Kekurangan data (id) Ali ba li bö'ö
IUCN71775024 Edit nilai pada Wikidata
Taksonomi (id) Ali ba li bö'ö
DivisiTracheophyta
SubdivisiSpermatophytes
KladAngiospermae
Kladmesangiosperms
Kladeudicots
Kladcore eudicots
Kladasterids
Kladlamiids
OrdoSolanales
FamiliConvolvulaceae
TribusIpomoeeae
GenusIpomoea
SpesiesIpomoea batatas Edit nilai pada Wikidata
Lamarck, 1793
Tata nama (id) Ali ba li bö'ö
Basionim (id) Ali ba li bö'öConvolvulus batatas (en) Ali ba li bö'ö Edit nilai pada Wikidata

Gowi (li Latin Convolvulus batatas, li Indonesia ubi jalar) ya'ia da'ö no sambua ngawalö gö zinanö sasese tesöndra ba Danö Niha ba ba zi sagörö ulidanö. Baero gö tanö bö'ö si mane fakhe, moguna sibai wemanga gowi, börö me oya khönia bakha Vitamin A awö nifotöi fiber sambö so ba wakhe. Moguna fiber andrö ena'ö tola auri ba mangoya'ö nifotöi bakteria si sökhi bakha ba dalu. Bakteria si sökhi andrö zame'e ena'ö tola mofozu ngawalö hadia ia bakha ba mboto si mane fa'amonönö wa'abua mboto, fa'oya gulo bakha ba ndro, fa'abölö mboto wolaŵa tungö wökhö ba fohalöŵö guto.[1]

Heŵa'ae hulö sinanö Nono Niha gowi andrö, sindruhunia gowi si so ba khöda ma'ökhö no ni'ohe moroi ba nahia bö'ö. Me föna gowi ha tesöndra ba Amerika Latina. Ba hiza me latörö niha Eropa danö Amerika Latina lahalö danömö gowi andrö ba la'ohe ba khöra. Me irugi Eropa, gowi andrö tobali tehöngö ba tobali ö ni'omasi'ö niha sato irugi ma'ökhö. Me möi niha Eropa ba Filipina lafaogö khöra wolohe danömö gowi.[2] [3] Lö ta'ila sibai hewisa waö-waönia moroi ba da'ö ba muzawili ia ba zi sagörö danö Asia irugi ba Danö Niha.

Ngawalö gowi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Oya sibai ngawalö gowi, so zafusi, sa'usö, soyo ba tanöbö'önia. Ba hiza sasese tasöndra ba Danö Niha ba ha gowi safusi ba gowi soroyo-royo. Baero da'ö so nasa zifakhili-khili ba gowi andrö si tola tafotöi gowi balanda ma kentang ba li Indonesia ba potato ba li Inggris. Börö da'ö ba li Inggris döi gowi andrö gowi sami (sweet potato). Ba hiza sindruhunia sinanö gowi no fabö'ö moroi ba gowi balanda.

Da'a ngawalö döi gowi si tumbu ba Danö Niha:[4]

  1. Gowi adulo
  2. Gowi ale
  3. Gowi asio
  4. Gowi bala
  5. Gowi belu
  6. Gowi duria
  7. Gowi eu
  8. Gowi hawu
  9. Gowi kara
  10. Gowi laidö
  11. Gowi ma'ufa
  12. Gowi meziŵa
  13. Gowi no'u
  14. Gowi ombu
  15. Gowi safusi
  16. Gowi si fakhaitö
  17. Gowi soyo
  18. Gowi solowö
  19. Gowi tugala
  20. Gowi tumba
  21. Gowi tölagasa
  22. Gowi balandra (potatoes)
  23. Gowi farasi (tapioka)
  24. Gowi rio (ngawalö gowi farasi)

Guna gowi ba mboto[bulö'ö | bulö’ö kode]

Si mane si muŵa'ö yaŵa moguna sibai wemanga gowi börö me da'ö zabölö tesöndra ba Danö Niha. Faigi ba da'a tou oi ngawalö zoguna ba mboto si so ba ngawalö gö sasese tesöndra ba Danö Niha.[5]

Gowi Fakhe Rigi Gowirio
Protein 1,6 7,1 9,4 1,4
Lemak (Tawö) 0,05 0,66 4,74 0,28
Fiber 3 1,3 7,3 1,8
Zat besi 0,61 0,8 2,71 0,27
Vitamin C 2,4 0 0 20,6
Vitamin A 14,187 0 214 13

Moroi ba wama'oli andrö oroma khöda wa si lö tola lö'ö mu'oya'ö ngawalö gö ena'ö tola obönö ba mboto ngawalö zoguna. Mo'amböta oi ira ba mboto na ha awai fakhe ba indomie ni'a. Moguna mu'a rigi me oya protein khönia ba gowi me oya khönia Vitamin A, Vitamin C faoma fiber. Simanö göi rigi me oya khönia protein ba zat besi ba gowirio me oya khönia Vitamin C faoma Vitamin A. Ba lö moguna tatötöi wakhe me no tobali ö si ero ma'ökhö ia ba me no oya khönia protein ba fiber.

Gowi ba bosi niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

Me föna gowi andrö no boto gö, si lö'ö-lö'önia fatua lö na sa fagölö mananö fakhe niha ba ginötö wamatörö Suharto ba nifotöi repelita.[6] Ba ginötö da'ö manga gowi niha ero ma'ökhö ba manga fakhe ira ha sasakali ma'ökhö. Heŵa'ae simanö mu'a gowi ua fatua lö mu'a wakhe, börö me mo'ambö-amböta wakhe ma böra ba ginötö andrö.

Me itugu mobönö wakhe ba gotalua Nono Niha itugu alö göi mbosi-bosi gowi ba dödö niha. Moroi na tobali boto gö hulö na aila niha iada'a ba Danö Niha wangoroma'ö gowi na manga ira. Da'ö wa laŵa'ö ba Danö Niha "Ha gowi-gowi göda wö, la'o!".

Ba hiza si mane si no teŵa'ö yaŵa moguna sibai wemanga gowi andrö baero wakhe, töra-töra börö me mo'amböta wemanga rigi ba gowirio (faigi nösi fiber ba wama'oli yaŵa).

Gowi ba zura wamahaö me föna[bulö'ö | bulö’ö kode]

Gowi doeho gõ niha soja ba danõ Niha.

Ba boeloe gowi zi a'a gõ mbawi ba niha.

Oja sibai ngawalõ gowi ba danõ.

So gowi zeke, ba so gowi ate.

So gowi adoelo, ba so gowi ale.

So gowi asio, ba so gowi bala.

So gowi beloe, ba so gowi doeria.

So gowi eoe, ba so gowi hawoe.

So gowi kara, ba so gowi laidõ

So gowi ma'oefa, ba so gowi no'o'oe.

So gowi meziŵa, ba so gõwi toemba.

So gowi si fagaitõ, ba so gowi sojo.

So gowi soloŵõ, ba so gowi toegala,

ba so gowi tõlagasa ba niha.

Ba so na gowi rio ba gowi farasi ba danõda gõi.

Gowi balandra, ba lõ bõrõ molaoe ba danõ Niha.

Moroi si jefo lafa'ohe'õ da'õ [7]

Gowi ba Danö Niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

Gowi, no sa'ae la'ila niha sambua zinanö salua auri ba Danö Niha. Gowi fananö ya'ia lataru'ö ba danö ngengenia ba molewiö ba da'ö ba idugu ara ba oi faraha misa ngenge. Ba Danö Niha arakhagö dozi ngambatö mo naha gowi, me bulu moroi ba gowi no tuho gö gurifö simane bawi. Na no auri ba atabö mbulu gowi, lala wanga'i ya'ia lafatö faoma tanga, awena lagölugö. Si no lahalö mbulunia, ba labaloi ma to 1-2 waŵa ifuli zui molewiö ia. Gowi andre, lö ifili danö auri ia, asala so danö, ba auri ia. Ba Danö Niha, ato zananö ya'ia tenga ba naha gowi, latanö manö ba newali, ba ngai lala, oi la oguna'ö nahia gowi. Na simane da'ö tenga ösi ni döna-döna khönia, ha bulu ni henagö ö mbawi.

Gowi andre, ö sami, na me föna lö famalala wangahaogö ya'ia, gowi larino ia ba nidanö, ba aefa da'ö tola la'a. Idugu tedou ginötö ba tedou wangi'ila niha, irege no so zangoguna'ö gowi andre sitobali famaruka ba kue. Ba Danö Niha, fonaha gowi, tenga sitobali fangalui, ha fobönökhi soguna ba zi sambua ngambatö ba gö gurifö khöra. Gowi andrö, na la odödögö wananö ba nahia sebolo, tola möi fangalui niha ba monönö zinöndra niha sohalöŵögöi ya'ia. Ba no oya zangodödögö wananö gowi andre, simane gowi so bowo doru (ungu) hewa'ae ha ba mbanua, ba no tola tobali aya-aya ba gangowuloa ndra ina-ina, no lahaogö wamalala gö, simane ; stik ubi ungu. Da'a zimöi fondrönia'ö dödö ndra inada si so ba mbanua bö'ö misa,fa'aterou dödö ba wamalua ya'ia ba tola möi famohi'a dödö.[8]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. healthline.com, Why is fiber good for you? The crunchy truth
  2. New York Times, All by Itself, the Humble Sweet Potato Colonized the World
  3. Smithsonian Magazine, How the Potato Changed the World
  4. H. Sundermann, Niassisch-deutsches Wörterbuch, 1905, entri gowi
  5. Wikipedia Inggris, Sweet potatoes: Comparison to other food staples
  6. Kompasiana, Swasembada Beras Pada masa Orde Baru: Sebuah perspektif dari sisi Enforcement Negara
  7. H. Lagemann, Marah Alam, Soera Wombaso, Amaosata V, 1907, 52-53
  8. Bu'ulölö,Indah Febriyanti, Cemilan Stik Ubi Ungu Buatan Kader Posyandu, Enak dan Gurih, rri.co.id, mufaigi me 24 Mei 2021