Faöhö

Moroi ba Wikipedia
Faöhö
Periode so ia: 100 zuta fakhe silalö – iada'a
Anthophila Edit nilai pada Wikidata
Taksonomi (id) Ali ba li bö'ö
KerajaanAnimalia
FilumArthropoda
KelasInsecta
OrdoHymenoptera
Tanpa nilaiAnthophila Edit nilai pada Wikidata
Latreille, 1804
Tata nama (id) Ali ba li bö'ö
Sinonim takson (id) Ali ba li bö'öApiformes (Latin apis)
Famili

Faöhö, waöhö, ba Danö Niha sifalukha ero ma'ökhö, ya'ia da'ö; urifö sohombo si'öfa afi, sasese so ba mbowo zinanö; ba faöhö andre, mobiso. Ba wehede Indonesia, faöhö lafagölösi ia wanötöi ba wehede; Lebah nifaogö ba gangolifa serangga sauri ba ngafu. Fefu zifao ma sifagölö ba waöhö andre fao ba gangolifa suku ma Famili (biologi) moroi ba Apoidae (ordo Hymenoptera: so'afi sitenga ha sagörö, mofinaeta gafinia. Ba zisagörö ulidanö so ba zi 20.000 ngawalö waöhö andre ma spesies lebah si'oi so ba benua, baero Antartika.

Faöhö andre mo'ahe, ba so dua fasa gafi. Hiza, lahaogö gazunira ba hili-hili, ba hogu geu, ba zagö. Azunira lahaogö moroi ba propolis (sitola mamalemba hadia ia moroi ba gitö geu) faoma idanö moroi ba mboto zihene sitefa'aso na ba zibongi. Faöhö mangalui göra ba mbowo mbunga ma nektar bunga faoma serbuk sari.

Omböila[bulö'ö | bulö’ö kode]

Faöhö ŵe sauri moroi ba ŵe mbowo mbunga sami-ami

Faöhö si'alawe moguna sibai ia ba ngawawania, fefu manö nifalua zi'alawe andre, notobali duma-duma ba waöhö tanöbö'ö. So göi waöhö si'alawe sauri ha sambua-sambua ia misa ma lamane soliter ba da'a ha fasambua tesöndra, na molo'ö gamuata zi'alawe waöhö andre, no urifö so fa'ahakhö dödö khö nawönia (serangga sosial). Faöhö sauri si ha sambua-sambua ma Lebah soliter ihaogö gazuninia samösa ba i'alui gönia faoma gö nononia lö fanolo moroi ba waöhö tanöbö'ö, ba hiza faöhö da'a lö zi lö ara ba mate fatua lö sebua-bua nono waöhö ba gazuninia. Faöhö da'a, i'alui gö nononia ha ndrege ni'a ma'ökhö, lö hadöi khönia fangöhöna ö, ba asese la fotötöi ia subsosial. Na molo'ö lala wa'auri waöhö andre, sindruhunia auri ba ngawawa, ba faoma no tebagi lala halöŵö waöhö-waöhö molo'ö fa'ebua mbotora ba wangebua'ö ngawawara.

Habitat[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba zi sambua ngawawa (latötöi; "koloni") so tölu wenaeta ma "kasta" waöhö andre, ya'ia da'ö simane ba da'a tou:

  1. Faöhö ratu (Lebah ratu), si'alawe ma ina moroi ba ngafu waöhö ba si to'ölönia ha sambua ia ba ngafunia.
  2. Faöhö si'alawe (Lebah betina), faöhö sohalöŵö ba faöhö da'a soya sibai, ikhamö ba ngafulu ribu wa'oyara, ma ba zi 30.000 nga'eu, ba faöhö nga'ötö si baga ma unggul tola ikhamö fa 60.000 nga'eu wa'oyara.
  3. Faöhö simatua (Lebah jantan), fa'oyania ha ba ngaotu nga'eu.
Sageu waöhö simanga hamo mbowo mbunga nifotöi serbuk sari

Ero wenaeta wa'auri waöhö andre no oi so lala halöŵöra zamösana. Ba hiza ina waöhö zame'e ngawalö lala halöŵö ba waöhö soya. Lala wa'auri ma Komposisi kromosom sasese latötöi faoma diploid da'a zomböi nga'ötö waöhö. Hiza, fa'ebua diploid andre no oroma zikhala wa'ebuania i'otarai me ba gadulo ma larva me isöndra gönia moroi ba susu waöhö (royal jelly) sikayo vitamin faoma we gö ma gizi.

Hiza, faöhö andre, so ira ba gatua, ba dögi faoma ba naere-naere salaŵa.

Kultivasi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Faöhö lala wa'aurinia itörö nifotöi metamorfosis simane urifö tanöbo'ö ("holometabola") irege so öfa khönia wenaeta wa'auri:

  1. Adulo (Telur);
  2. Era (Larva) ma (bentuk ulat)
  3. Mo'afi (Pupa) ma (kepompong);
  4. Faöhö sebua (Imago) ma (lebah dewasa).

Adulo zi no mamoto tobali era (larva). Ba wenaeta da'a, ina waöhö ibe'e gö gera andre moroi ba mbowo mbunga (serbuk sari), nektar, faoma we (madu). So ösa nektar ni'owuloi waöhö zo halöŵö sitobali we. Aefa da'ö ba zi ha'uga ngaluo, era (larva) tobali ia pupa ba aefa da'ö tobali ono waöhö.

Fangoguna'ö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ö nifotöi botok nifazökhi moroi ba gera waöhö
Galeri waöhö melaka ba Malaysia

Moguna sibai waöhö me tobali ira same'e alau mbowo zinumbua (li Indonesia penyerbuk). Börö me omasi-masi ira wangisiö ŵe sami-ami (li Indonesia nektar) awö hamo (li Indonesia serbuk) mbowo zinumbua, tobali göi waöhö sanolo ena'ö alua wamohamo hamo sara zinumbua faoma hamo zinumbua bö'ö nifotöi penyerbukan silang. Da'a göi mbörö wa itaria la'u'u waöhö niha, heza lafohamo sara zinumbua faoma zinumbua bö'ö nifotöi penyerbukan buatan salua börö faöhö.

Hiza, niha ba zi sagörö ulidanö, no oi la'ila ba la'oguna'ö we moroi ba waöhö andre si tobali famalala gö ba dalu-dalu. Famaliaro waöhö ba wanga'asogö we, tenga sawena alua ba ginötö iada'a. No tefalua wamaliaro da'a, i'otarai meföna. Famahaö sifakhai ba we faoma famaliaronia, no la'ila döi wamahaö andrö, ya'ia da'ö; apiari. Lala halöŵö famaliaro faöhö, fogaoninia fagölö ira döi wamahaö sifakhai khönia, apiari. We moroi ba waöhö andre, no omasi sibai gurifö tanöbö'ö, simane berua, ba tanöbö'önia.

Ba ziha'uga ngawalö waöhö andre ma sifagölö khönia, fefu oi mobiso, hiza bisa andre, möi fa'atekiko khönia. No i tuo nudunia, tuo sobiso andrö toroi ba ni'usunia. Da'a zamunu faöhö andrö. Biso waöhö andre ma biso moroi ba zifagölö khönia, no la'oguna'ö niha ba wanolo famadöhö fökhö simane akupunktur nibe'e töi; terapi lebah (apitherapy).

Famaliaro faöhö ba ginötö iada'a, no la haogö hewisa lala wa fefu waöhö sohalöŵö (lebah pekerja), aefa bisonia ba lö la'ohe mate. Lala wamalua, ya'ia da'ö; labe'e wama'ala ba mbawandruhö nahia waöhö, irege fa'atokea waöhö, la'efasi bisora, ba no la'edogö naha biso andrö, nibali'ö fanolo ba ngawalö wökhö.

Ba zi ha'uga nahia ba Indonesia era (larva) faoma pupa waöhö labali'ö ö(simane botok waöhö).

Faniaga[bulö'ö | bulö’ö kode]

Faöhö andre, no la fanöi wamaliaro ya'ia ba wanga'asogö we soguna ba niha. Lala waniaga ya'ia, so zamawa samösa, ba so göi ni'amawa molo'ö pabrikasi. Molo'ö nisura ba Badan Pusat Statistik (BPS), produksi madu ma we andre ba Indonesia itaria lö fa'amo'ahonoa, so möi yaŵa ba so möi tou, ma ba li si no oi la'ila niha lamane; fluktuatif i'otara ba ndröfi si 2016 ofeta döfi si 2020. Na ba ndröfi si 2016, we andre molo'ö nasional so ba zi 362,2 ribu liter. Ba hiza ba zi lö ara ba möi tou ba zi 85% tobali ha tö 54,3 ribu liter ba ndröfi si 2017. Ba döfi aefa da'ö ba ndröfi si 2018, ifuli möi yaŵa zui irugi 171,3% ma fagölö ira ba zi 147,3 ribu liter, ba idugu manöi irugi 238,1% ma 498 ribu liter.[1]

Onönöta[bulö'ö | bulö’ö kode]

Basoŵa[bulö'ö | bulö’ö kode]

Khai-khai baero[bulö'ö | bulö’ö kode]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Ayu Rizaty, Monavia,"Produksi Madu Nasional Fluktuatif pada 2016-2020", Databoks 4 Agustus 2021, [1], mufaigi me 8 November 2023