Kawelu

Moroi ba Wikipedia

Kawelu (li Indonesia terwelu)[1] no sambua gaurifö si tola mamaenu ono (li Indonesia mamalia) si tefaböbö ba famili Leporidae, ba tesöndra ba zi oya nahia ba gulidanö. Oroma ia hulö de'u sebua, irege irugi ndröfi 1912 to'ölö lafaogö gawelu faoma te'u bakha ordo Rodentia. Bahiza lasöndra ira ere biologi wa ara me föna götö nifotöi evolusi no fabali gawelu moroi ba de'u, irege te'u tefaböbö ba ordo Rodentia ba kawelu tefaböbö ba ordo Lagomorpha.

So dombua famili bakha ba ordo Lagomorpha andre: Ochtonidae (tefaböbö khönia duma-dumania spesies Pika si tola fawikho) ba Leporidae, heza tefaböbö famili gawelu. Eluahania kawelu tenga töi sageu gaurifö, bahiza no amarahua mato ha'uga genus gaurifö, khönia bakha so nifotöi terwelu sauri ba ndru'u (genus Lepus), simanö göi nifotöi kelinci (genus Oryctolagus) sasese lafaliaro niha (asese göi laföfölö ia tobali ndriwo), ba nifotöi kelinci Sumatera (genus Nesolagus). Faigi tou zanandrösa ba döi gawelu.

Me föna auri gaurifö andre ba Afrika ba ba Eropa. La'ohe dania gawelu ira niha Eropa ba nahia bö'ö heza möi ira mukoli, irege muzawili gawelu ba zi sagörö ulidanö, töra-töra gawelu si tola tobali urifö. Kawelu ni'uri andre so nibali'ö aya-aya dödö (li Inggris pet), ba so göi niföfölö tobali ö (nagole ndriwo). Ba li Inggris to'ölö lafotöi gawelu ni'uri andre rabbit ma zui european rabbit, ba gawelu sauri ba ndru'u lafotöi hare.

Lö la'ila niha wa so gawelu ba Indonesia. Bahiza ba ndröfi 1972 tesöndra so gawelu ba hulo Sumatera nibe'e töi Nesolagus netscheri (li Indonesia kelinci Sumatera).

Kawelu fondrege ebua boto ba gulidanö lafotöi ia continental giant ba labali'ö ia urifö niföfölö. Fa'anaunia 132 cm ba fa'abuania 22,2 kg.[2]

Töi kawelu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fehede kawelu tewawalö moroi ba li Indonesia terwelu. Sindruhunia aurifö nifotöi terwelu andrö (genus Lupus) fabö'ö ia moroi ba nifotöi kelinci (genus Oryctolagus awö Nesolagus). Abölö ebua mboto ba abölö anau wiso terwelu moroi ba kelinci, ba auri ira ba danö zamösana, tenga simane kelinci sauri bakha ba ngawa (li Indonesia grup). Baero da'ö mo'ono terwelu ba ndru'u, kelinci mo'ono ia bakha ba dögi danö. Lö göi tola lafaliaro terwelu niha ba nomo, bahiza kelinci tola tobali urifö, he tobali aya-aya dödö (li Inggris pet) ma zui tobali ö (laföfölö, nagolenia tobali ndriwo).

Heŵa'ae fabö'ö terwelu moroi ba kelinci, to'ölö wa na laŵaö kelinci niha ba li Indonesia ba niŵaö dödöra tenga ha kelinci bahiza göi terwelu. Börö da'ö tatötöi manö kawelu ba li Niha he nifotöi kelinci ba he göi nifotöi terwelu. Töra-töra me lö ta'ila na so gaurifö kawelu ba Danö Niha.

Fehede kelinci ba li Indonesia tehalö moroi ba li Belanda konijntje.[3] Sindruhunia nifotöi konijntje andre ha kawelu nifaliaro niha (urifö), he tobali aya-aya dödö (li Inggris pet) ba he göi tobali börö gö (laföfölö tobali nagole ndriwo). Kawelu sauri ba ndru'u lafotöi ia haas ba li Belanda ma terwelu ba li Indonesia. Na omasi ita tawawalö wehede konijntje andrö ba li Niha, ba sabölö faudu wanötöi ya'ia ba li Niha kanikhe (abölö fakhili ia ba wamoligö li Belanda andrö) ba tenga kelinci. Ba li Jerman latötöi ia Kaninchen[4] (fagölö ŵa'a wehedera li Belanda), irege na lafaudugö ia ba li Niha tobali kanikhe.

Ngawalö Gawelu[bulö'ö | bulö’ö kode]

So dombua ngawalö gawelu, ya'ia da'ö kawelu sauri ba ndru'u (lepus curpaesums) ba kawelu nifaliaro niha (Oryctolagus cuniculus ma asese latötöi ia kelinci Eropa).

Na lafaigi moroi ba mbunia, tesöndra gawelu sadogo-dogo bu ba kawelu sanau bu, la'a-la'ania aruzö-ruzö. Ba ginötö wa'okafu (li Indonesia musim dingin) bu saruzö-ruzö andre tobali ohawu-hawu.

Ba Indonesia tesöndra ha sambalö gawelu, ya'ia da'ö kelinci Sumatera (Nesolagus netscheri). Auri ia ba gatua ba hili hulo Sumatera. Fa'anau mbotonia so ba zi 40 cm. La'a-la'a mbunia aruzö-ruzö.

So göi nifotöi kelinci Jawa ma terwelu India (Lepus nigricollis). Tesöndra ia ba gatua ba Jawa Barat, bunia araidö-raidö, i'onia aitö, ba fa'abuania so ba zi 4 kg.

Data wa'auri gawelu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ono Gawelu ba gandra.
  • Fa'anau wa'auri: 5–10 fakhe
  • Döfi tola mo'ono: 1–3 fakhe
  • Fa'ara wa'abeto: 28–35 ngaluo (so göi ba zi 29–31 ngaluo)
  • Döfi atua: 4–10 waŵa
  • Döfi tola faro'a: 6–12 waŵa
  • Inötö tola faro'a zui aefa wo'ono: samigu aefa fabali nono moroi ba mbagi zusu
  • Siklus wo'ono: tola irugi 5 kali abeto ba mo'ono ba zi döfi
  • Siklus wa'elowu: so ba zi dua migu
  • Periode estrus: 11–15 ngaluo
  • Inötö mangadulo (ovulasi): alua ba ngaluo faro'a (9–13 za aefa faro'a)
  • Inötö tola alau (fertilitas): 1–2 za aefa faro'a
  • Fa'oya nono: 4–10 rozi (sito'ölönia ba 6–8 rozi)
  • Fa'oya ndro: 40 ml/kg wa'abua mbotonia

Kawelu ba Indonesia[bulö'ö | bulö’ö kode]

La'ohe gawelu ba danö Jawa ira niha Belanda me 1835. Ba ginötö da'ö oya lafaliaro gawelu niha tobali aya-aya dödö (li Inggris pet).

Ba Indonesia tola mubagi dua gawelu nifaliaro niha. So nifaliaro tobali aya-aya dödö (li Inggris pet) ba so göi nifaliaro tobali börö gö (laföfölö tobali ndriwo). So ato zamaliaro gawelu ba Lembang, Jawa Barat. La'amawa gawelu andre tobali aya-aya dödö (li Inggris pet), si toröinia labali'ö börö gö. Tehöngö Lembang andre me ato niha simanga nagole gawelu. Ba Lembang, ba Sumedang ba ba Kabupaten Bogor oya lafamawa niha sate gawelu.

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Sindruhunia ba li Indonesia aurifö nifotöi terwelu fabö'ö ia moroi ba nifotöi kelinci. Faigi waosatö Töi kawelu ba wombaso famotokhi ya'ia.
  2. Jack Crone (6 April 2015). "Bigs bunny! Darius the world's biggest rabbit who weighs almost four stone faces competition from another giant rival... his son Jeff". 
  3. konijntje, wordsense.eu. (Li Inggris)
  4. Kaninchen, duden.de. (Li Jerman)