Yehowa

Yehowa ma Yahwe (tesura 𐤉𐤄𐤅𐤄 ba li Ibrani satua ma יַהְוֶה ba li Ibrani ma'ökhö) no töi lowalangi nifolakhömi niha ba danö Israel ba ba danö Yehuda meföna.[1][2] Heŵa'ae lö ta'ila sibai hewisa te'a'asogö ia,[3] fao dödö ndra sangosili Sura Ni'amoni'ö wa tefakhai Yehowa andre ba danö Seir, Edom, Paran, Teman ba ba danö Kana'ana.[4] Silö'ö-lö'önia no lafolakhömi ia niha i'otarai ginötö me tebörögö la'oguna'ö zi'öli niha (li Indonesia: Zaman Besi), tola manö göi i'otarai ginötö te'oguna'ö laoya, ma na'i föna da'ö.[5]
Töi Yehowa tesöndra si föföna sibai bakha ba sambua zinura moroi ba Mesir nisura ba ginötö razo Amenhotep III (1390-1352 fakhe fatua lö tumbu Keriso). Ba da'ö tersura "tꜣ šꜣsw Yhwꜣ", eluahania "YHWA ba danö Shasu". Bahiza lö ta'ila haniha sibai Yehowa nitötöi ba da'e, hadia So'aya ia, hewisa wamatörönia niha, btn.
Me 1200 fakhe fatua lö tumbu Keriso tefasindro sambua nahia wame'e adu ba Samaria, heza so sambua nahia wame'e gö khö nibe'e adu andrö, ba yaŵa ba detenia so nadu göröbao nifazökhi moroi ba laoya. Lafolakhömi Yehowa faoma fanaba urifö ba dete nahia wame'e ö andrö, sambua halöŵö nifotöi ba li Niha meföna halöŵö wame'e adu.
Me 1000 fakhe fatua lö tumbu Keriso tefasindro sambua gamatöröŵa fa'arazo ndraono Gizera'eli ba danö Samaria ba nibali'öra tobali lowalangira meluo da'ö ya'ia Yehowa.
I'otarai da'ö tebörögö oroma, hadia labali'ö Yehowa niha. Duma-dumania 900 fakhe fatua lö tumbu Keriso, götö gamatöröŵa Yuda, labali'ö Yehowa lowalangi nasional iraono Gizera'eli. Ba ginötö andre göi "oroma" Yehowa khö Elia Sama'ele'ö tobali "sokhö fa'abölö wamahowu'ö tanö". Ba ginötö andre göi tebörögö wame'e lakhömi khö Yehowa, ba "ha" khönia manö, "tebai" khö lowalangi bö'ö simane Ba'ali.
Otu fakhe aefa da'ö me ndröfi 800 föna wa'atumbu Keriso, ifa'oli Hosea Sama'ele'ö lala wamolakhömi Yehowa ba hewisa wanuli'ö baero lowalangi bö'ö simane Ba'ali. Ba ginötö andre göi tebörögö agama "monoteis", ya'ia da'ö sambua lala wangera-ngera sanguma'ö wa ha samösa lowalangi somböi ba samatörö banua siyaŵa awö danö. Fefu lowalangi bö'ö möi barö mbawania.
Me 700 fakhe fatua lö tumbu Keriso tesura döi Yehowa tobali So'aya "fefu soi". Ba ginötö andre ibe'e gangetula razo Yosia, wa tebai sa'ae mufalua wame'e iraono tobali fasömbata khö Yehowa.
Föna da'ö to'ölö lafasömba'ö gurifö ma iraono khö ndra lowalangi simane Yehowa ma zui Molekhi, lowalangi ndra niha Kana'ana.[6]
Famolakhömi Yehowa andre itugu abölö, irege me 500 fakhe fatua lö tumbu Keriso, tehonogöi sa'ae wa tebai mutötöi döi Yehowa ba gotalua niha. Börö da'ö la'oguna'ö döi bö'ö na latötöi ia duma-dumania Iao, Adonai, Sabaoth ma zui Elohim.
Börö da'ö göi i'otarai ndröfi 70 aefa wa'atumbu Keriso, me tedudugö Yerusalema, olifu niha sa'ae hewisa wanötöi töi Yehowa andrö. Andrö wa irugi ma'ökhö so niha sanötöi YHWH faoma Yehowa ba so göi zanötöi Yahweh, he ba gotalua ndra niha Yahudi samösa ba he göi ba gotalua ndra niha Keriso.
Umbu
[bulö'ö | bulö’ö kode]- ↑ Miller & Hayes 1986, hlm. 110.
- ↑ Niehr 1995, hlm. 54-55.
- ↑ Fleming 2020, hlm. 3.
- ↑ Smith 2017, hlm. 42.
- ↑ Miller 2000, hlm. 1.
- ↑ Föna da'ö to'ölö lafasömba'ö ndraono khö Yehowa. Duma-duma nitutunö bakha ba zura Gamabu'ulali Siföföna ya'ia me i'ohe nono si ha samösa khönia Aberahamo ba wamasömba'ö ya'ia khö Yehowa. Heŵa'ae lö sa'ae latunu ndraonora iraono Gizera'eli, latohugö nasa wamasömba'ö iraono ba gosali. Itörö da'a Samu'eli me awena tumbu ia. Simanö göi Yesu me la'ohe ia ba gosali ba ba wamasömba'ö ya'ia. Latohugö lala wangera-ngera simane ira niha Keriso me laŵa'ö wa fa'amate Yesu ba röfa no famasömba'ö khö Yehowa si tobali salahida ba wamu'a horöda.
Wikipedia no halöŵö nifalului zato.
Tolo Wikipedia ba wanohugö wanura ya'ia, na so khöu onönöta nösi. Saohagölö.