Töi ba Fame'e Töi ba Nono Niha

Moroi ba Wikipedia

Töi niha ba soi Nono Niha tenga ha sambalö, tenga ha töi nibe'e zatua me tumbu ndraono. Baero döi si'oroi ba wa'atumbu so nasa döi bö'ö sito'ölö te'oguna'ö. Ero töi nibe'e andrö ba oi so geluahania, he molo'ö satua same'e töi ba he göi molo'ö niha bö'ö same'e töi khö zokhö töi. Eluaha döi nibe'e andrö ba faudu si'ai ia ba dödö ma ni'era-era zame'e töi, he satua ba he göi niha bö'ö ma sato khö zokhö töi.

Töi Wa'atumbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Töi siföföna ero samösa niha, ya'ia da'ö töi ni be'e zatua na no tumbu ndraono[1]. Duma-dumania samösa niha sotöi Tötönafö Gulö, ilau mangowalu ba ndra alawe sotöi Saraina Harefa. Lö ara ba tumbu khöra ndraono, ono matua. Onora andrö labe'e döi Sadölö Tödö Gulö.

Töi da'a nioguna'ö ba zura wa'atumbu (akta lahir). So dombua faosatö döi da'a, ya'ia da'ö Sadölö Tödö ba Gulö. Sadölö Tödö daö döinia sindruhu ba Gulö no töi nga'ötö ndra satuania ba nga'ötö ndra matua. Töi nga'ötö da'ö tefötöi ia mado (marga). Börö da'ö ono sotöi Sadölö Tödö Gulö andrö ba tola teŵa'ö samösa ono matua si tumbu bakha ba nga'ötö mado Gulö.

Fehede Sadölö Tödö tola tefo'eluaha ia niha sanörö lala satulö ba wa'aurinia. Hadia ia nifaluania na no biha boto ba fa'a ira niŵa'ö ba boto ni'ila niha, lö fa'abila ba gera-erania. Moroi ba geluaha wehede da'ö oroma wa satua nono andrö omasi ia na ononia situmbu andrö tobali niha si sökhi, niha sadölö ba wangera-ngera ba he ba gamuatania.

Me föna, fame'e töi ndraöno sawena tumbu andrö tekaoni mbanua ma si fa talifusö molo'ö sito'ölö ero'ero banua. Ba ginötö da'ö ba te'asogö halöŵö hada nifotöi famatörö töi ndraono]. Ba ginötö da'ö ba tefahö nono mbawi sitobali diwo ba sumange niha sangondrasi. Lö su'a-su'a ba lö göi goigoi ha wa'ebua nono mbawi sitobali diwo ma sumange zangondrasi da'ö molo'ö fa'aso khönia. Na mo'okhöta zo'ono ba tola manö ifahö mbawi sebua mato ha'uga nga'eu. Hiza'i ba ginötö da'a famalua halöŵö simane da'ö ba itugu alö ba gotalua Nono Niha. Sasese mu'ila iada'a ba ba wamatörö töi ndraono andrö la'asogö wangandrö molo'ö waö-waö halöŵö wa'aniha Keriso. Na labe'e gö zifao ba wangandrö andrö ba tola manö, hiza'i fabö'ö gohitö dödö. Tenga fangoroma'ö fetaro si manemeföna ba hada.

Töi na no Mangowalu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Molo'ö hada sito'ölö ba Nono Niha iramatua ba ira'alawe sino mongambatö bano göi tumbu khöra ndraono ba na no lafatörö döi nono sia'a khöra, ba töira ba wa'atumbu lösa'e lakaoni khöra. Na no aefa lafatörö döi nonora sia'a ba tebulö'ö sa'ae wokaoni döira, lakaoni khöra töi sibohou tehalö moroi ba döi nonora sia'a fao fonönö wehede "ama" ba ndramatua, ba "ina" ba ndra'alawe föna döi nonora sia'a. Duma-dumania niha sötöi Tötönafö Gulö ba dongania Saraina Harefa no mege. Börö me no so khöna nono sotöi Sadölö Tödö Gulö ba töira ya'ira sidarua tebulö'ö tobali ama Sadölö Tödö Gulö ba ina Sadölö Tödö Gulö.

Fa'atewu'a döi andrö ba ha sakali. Lö ero tumbu nono ba tewu'a zui döi. Na tumbu nono nomoro dua, tölu, öfa, ba tanö bö'önia, lö sa'ae tebulö döi nama Sadölö Tödö Gulö ba he göi Ina Sadölö Tödö Gulö. Hiza'i, töi da'a ha te'oguna'ö ba wariawösa ba hada ba fariawösa si ero ma'ökhö. Na so halöwö sanandrösa ba wamareta ba töi ni'oguna'ö lö tebulö moroi ba döi ba wa'atumbu, si so bakha ba akta lahir.

Ba Nono Niha na no mangowalu oya döi nibe'e ba ndra'alawe moroi ba ndramatua. So'amakhaita ba da'ö molo'ö huku hada Laraga khöda ba Danö Niha, i'otarai meföna ba wamalua falöŵa na no aefa labe'e tou Mbene'ö (Li Indonesia mempelai perempuan) ba lafatörö döi mbene'ö, molo'ö “bosi” (Li Indonesia derajat dalam adat/kasta) zatua börö daöna ma “ama zangowalu” (Li Indonesia ayah dari mempelai laki-laki). Famatörö töi mbene'ö na meföna, so 3 (tölu) ngawalö töi mbene'ö ba huku hada Laraga molo'ö bosi; ya'ia da'ö:

  1.   … Sa'usö     =    ana'a  si 18 (felewalu) lahe (Li Indonesia emas 18 karat); dekhe ba mbosi si 7 (fitu) niha sifagölötö bakha ba nono wobanuasa.
  2. Balaki      =    ana'a si 22 (felewalu) lahe (Li Indonesia emas 22 karat); dekhe mbosi si 8 (walu) ngenoli zalawa hada bakha ba wobanuasa.  
  3.   … Barasi      =    ana'a si 24 (felewalu) lahe (Li Indonesia emas 24 karat); dekhe mbosi si 9 (walu), si 10 (fulu), ba si 12 (felendrua) ngenoli Zanuhe bagotalua zalawa hada bakha ba wobanuasa ma bazisambua öri.  

        Sa'usö, Balaki, Barasi eluaha nia “ana'a”  (Li Indonesia emas).

Lala wamatörö töi mbene'ö; si'oföna la osaraö döi mbene'ö duma-dumania Weri la'anofuli ua na lö sotöi da'ö ba ngasi Zowatö, bangasi Nuwu, ba simanögöi ba Dome. Nalö sifagölö töi awena lanönö döi Weri molo'ö mbosi nomege simane: Weri Sa'usö (bosi si 7), Weri Balaki (bosi si 8), Weri Barasi (bosi si 9, 10, 12). Nano lahalö golu wahasara dödö; ba la aoni 3 kali... awena lahuhugö ba lalau liwa-liwa.

Mo'amakhaita  ba da'ö, molo'ö huku hada Laraga; ira alawe sino mube'e nihalö na no tobali umönö ba zisambua fongambatö, lafotöi ia sa'e “Sinöwu Hunö Gana'a”.  

Na tangandrotoi wamo'eluaha ya'ia:

  1. Sinöwu            :     ira'alawe sino mongambatö;
  2. Hunö              :     Li Indonesia bizi, tola göi waö ia tuho (Li Indonesia inti).
  3. Gana'a ma Ana'a  :     Li Indonesia emas

Na tafatohu wamo'eluaha ya'ia: Sinöwu Hunö Gana'a = Ira'alawe  si no tobali umönö ba amaedola no ifasui/i'olohuni ia ana'a, si no maulu wa'amohadu (Li Indonesia terhormat).

Baginötö safuria andre; asese lahole'ö ma labilaö wanötoi (Li Indonesia sering dipelesetkan) lamane “Sinöwu Böli Gana'a”, so dombua wa'alua wohole'ö/wobila'ö wanötöi “Sinöwu Hunö Gana'a” tobali “Sinöwu Böli Gana'a”.

  1.  Itaria ha börö wa'abao dödö khö Numönö/“Sinöwu Hunö Gana'a” labila'ö wokaoni khönia lamane: “ha böli gana'a ndra'ugö yomo ba nomo andre”. Da'e no fehede safökhö, fa'asiliyaŵa, tola mesokho dödö Numönö.
  2. Soyania fa lö mangila ((Li Indonesia ketidak tahuan), ato niha si lö mangila ma si lö aboto ba dödö geluaha wehede wa fasala ni'ogunaöra  simane “Sinöwu Böli Gana'a” wa no sogoro ita wamondrongo. Olifu ira wa satulönia “Sinöwu Hunö Gana'a”.  Ba ginötö safuria andre itaria so göi ba gotalua ndra salawa hada sawena mamamaha ba huhuo hada, asese ahele mbewera wangogunaö fehede “Sinöwu Böli Gana'a” (sogoro ita wamondrongo).

Na tabotokhi ba dödöda gamaehuta nia:

  1. Böli gana'a =  Owöliwa gana'a. No fondrege wa'owökhi ba dödö numönö, ahösö tou lakhömi ndra'alawe, ogoro ita wamondrongo.
  2. Hunö gana'a =  No i'olohuni ia ana'a ma no ifasui ia ana'a, maulu wa'amohadu (Li Indonesia terhormat). Ba Danö Niha samösa ira'alawe lakaoni khönia “Sinöwu Hunögana'a” na no itörö wa'abene'ö. Bene'ö ba huku hada Laraga lafabea (Li Indonesia ditanduk) lafohadu hulö razo ira'alawe (Li Indonesia ratu, Li Inggris Queen) da'a dandra wa ira alawe sitobali umönö ba Danö Niha nifosumange ba nifazawa mbosinia enaö mohadu lakhöminia, andrö sinangea na lakaoni töinia “Sinöwu Hunö Gana'a” (tenga “Sinöwu Böli Gana'a”).

Töi na no Molau Owasa ma Molau Tome[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na so gokhöta ma zui omasi tedöu wetaro bakha ba mbanua ba tola manö si samösa niha isöndra döi sibohou nibe'e mbanua ma öri. Fame'e töi andrö khönia ba tola alua na ifalua gowasa ma molau tome.

Gofu hadia nifaluania, he owasa ba he folau tome ba oi so goigoinia molo'ö faondrakö ba nahia si so ia. Duma-dumania famawlua owasa molo'ö Fondrakö Laraga, molo'ö Fondrakö Moro'ö, molo'ö fondrakö Hilisimaetanö, ba tanö bö'önia oi fabö'ö he waö-waö wamalua ya'ia, he fa'oya mbawi nifahö sitobali sumange mbanua ba satua hada nikaoni, he ba zisambua banua khönia ba he göi moroi ba mbanua bö'ö sitobali samaigi ba sangaro wetaronia me no ilau gowasa.

Na me föna, natefalua gowasa ba tola manö tefahö ngaotu mbawi satabö. Itugu oya mbawi nifahö ba itugu ebua döi ba he göi fetaro zamalua owasa. Na no ifalua da'ö ba tebe'e khönia döi sibohou simane Balugu Sanösö Tanö, Balugu Sendroro, btn. Sito'ölönia fame'e töi andrö ba lafaudugö ba wetaro nikhamönia ba wamalua owasa ma folau tome.

Töi nibe'e ma nisöndra zi samösa niha na no ilau gowasa ma folau tome tola teŵa'ö töi sumange ba töi fangoroma wetaronia ba hada ma ba mbanua. Ero so haöŵö hada simane falöŵa ba lö-tola-lö tekaoni ia ba döi da'ö. Lö sa'ae tekaoni khönia döinia meno aefa wangowalu ba he göi töinia ba wa'atumbu. Börö da'ö tola teŵa'ö wa fame'e töi na nono Niha meföna ba fakhai si'ai ia ba wetaro ba fa'amolakhömi zi samösa niha.

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Nias Dari Masa Lalu ke Masa Depan, Badan Pelestarian Pusaka Indonesia (BPPI), Jakarta, 2008, nga'örö 155-156