Inötö ba Danö Niha

Moroi ba Wikipedia
Lozi Mbölökha
Lozi ba dowa

Inötö ba Danö Niha meföna no lafa'oli wanötöi ira satua moroi yawa, sifaudu ngenoli inötö ba zisara ngaluo, ba zisamigu, ba zisara waŵa, ba zidöfi, ba tanöbö'önia.

So ha'uga ngawalö töiŵa Ginötö ba Danö Niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ngenoli ba famotöi inötö ba sisara ngaluo[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba Danö Niha khö ndra satua meföna so wamotöi ngenoli ginötö ba sisara ngaluo, ya'iada'e:

  • Talu mbongi (Li Indonesia tengah malam) : 00.00 WIB
  • Aefa talu mbongi (Li Indonesia lepas tengah malam) : 00.30 – 02.00 WIB
  • Samuza kearö (Li Indonesia waktu terjaga pertama) : 02.00 – 02.30 WIB
  • Miwo manu siföföna (Li Indonesia ayam berkokok pertama) : 02.30 – 03.00 WIB
  • Miwo manu simendrua (Li Indonesia ayam berkokok kedua) : 03.00 – 03.30 WIB
  • Miwo manu simedölu (Li Indonesia ayam berkokok ketiga) : 03.30 – 04.00 WIB
  • Miwo manu sifadoro (Li Indonesia ayam berkokok beruntun) : 04.00 – 04.30 WIB
  • Miwo manu safuria (Li Indonesia ayam berkokok terakhir) : 04.30 – 05.00 WIB
  • Ngenoli ngaluo ba zisara waŵa (Kalender)
    Mofanö zamölö akhe (Li Indonesia berangkat penyadap aren) : 05.00 – 05.30 WIB
  • Afusi newali ma oroma newali (Li Indonesia mulai terang halaman) : 05.30 – 05.45 WIB
  • Mohede riŵi (Li Indonesia jangkrik berbunyi) : 05.45 – 06.00 WIB
  • Tumbu luo (Li Indonesia matahari terbit) : 06.00 WIB
  • Ahulö wongi, mofanö niha ba halöŵö (Li Indonesia orang berangkat kerja) : 06.30 – 07.00 WIB
  • Te'anö niha ba halöŵö (Li Indonesia para pekerja telah memulai kegiatannya) : 07.00 – 07.30 WIB
  • Otufo namo (Li Indonesia embun pagi kering) : 08.00 WIB
  • Ibörögö numalö yaŵa luo (Li Indonesia matahari sudah mulai naik) : 09.00 WIB
  • Mohede riŵi (Li Indonesia jangkrik berbunyi) : 05.45 – 06.00 WIB
  • Tumbu luo (Li Indonesia matahari terbit) : 06.00 WIB
  • Ahulö wongi, mofanö niha ba halöŵö (Li Indonesia orang berangkat kerja) : 06.30 – 07.00 WIB'
  • Te'anö niha ba halöŵö (Li Indonesia para pekerja telah memulai kegiatannya) : 07.00 – 07.30 WIB
  • Otufo namo (Li Indonesia embun pagi kering) : 08.00 WIB
  • Ibörögö numalö yaŵa luo (Li Indonesia matahari sudah mulai naik) : 09.00 WIB
  • Numalö yaŵa luo (Li Indonesia matahari sudah naik) : 10.00 WIB
  • Lumalö yomo zondrino (Li Indonesia pulang ke rumah yang memasak) : 11.00 WIB
  • Mangawuli zimilo (Li Indonesia matahari sudah naik) : 11.30 WIB
  • Inötö wemanga ba zitalu luo (Li Indonesia waktu makan siang) : 11.45 WIB
  • Laluo (Li Indonesia tengah hari) : 12.00 WIB
  • Ahole yöu (Li Indonesia miring ke barat) : 13.00 WIB
  • Manaere yöu (Li Indonesia condong ke barat) : 14.00 WIB
  • Aruru yöu (Li Indonesia longsor ke barat) : 15.00 WIB
  • Aso'a yöu (Li Indonesia tumbang ke barat) : 16.00 WIB
  • Mangawuli zimilo (Li Indonesia pulang para pekerja) : 17.00 WIB
  • Aekhu luo (Li Indonesia matahari terbenam) : 18.00 WIB
  • Manuge manu (Li Indonesia ayam pergi tidur) : 18.15 WIB
  • Manunu fandru (Li Indonesia menyalakan lampu) : 18.30 WIB
    Tumbu luo
  • Mondrino gö bongi (Li Indonesia memasak nasi untuk makan malam) : 19.00 WIB
  • Fatutu ogömi (Li Indonesia telah gelap) : 19.30 WIB
  • Asoso gö bongi (Li Indonesia makanan malam masak) : 20.00 WIB
  • Manga niha ba zibongi (Li Indonesia makan malam) : 20.00 – 20.45 WIB
  • Monganga afo bongi (Li Indonesia makan sirih malam) : 20.45 – 21.30 WIB
  • Mörö niha (Li Indonesia orang pergi tidur) : 21.30 – 22.00 WIB
  • Ahono mörö niha (Li Indonesia Orang terlelap) : 22.00 – 23.00 WIB
  • Saraö tö talu mbongi (Li Indonesia hampir tengah malam) : 23.00 – 23.30 WIB
  • Talu mbongi (Li Indonesia tengah malam) : 00.00 WIB, ba tefatofu zui ba ngaluo ganetenia.

.

Ngenoli ginötö ba zisamigu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba Danö Niha khö ndra satua meföna so 7 (fitu) ngaluo (Li Indonesia hari) ero samigu, ya'iada'e:

  1. Migu (Li Indonesia Minggu, Li Inggris Sunday)
  2. Sinaya (Li Indonesia Senin, Li Inggris Monday)
  3. Salasa (Li Indonesia Selasa, Li Inggris Tuesday)
  4. Rabu (Li Indonesia Rabu, Li Inggris Wednesday)
  5. Khami (Li Indonesia Kamis, Li Inggris Thursday)
  6. Zumaha (Li Indonesia Jum'at, Li Inggris Friday)
  7. Satu (Li Indonesia Sabtu, Li Inggris Saturday)

Ngenoli ginötö ba sisara waŵa[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba Danö Niha khö ndra satua meföna so wamotöi ngenoli ginötö ba sisara waŵa molo'ö famaigi baŵa barö mbanua, ya'iada'e:

  1. Sambua Desa'a
  2. Dua Desa'a
  3. Tölu Desa'a (Li Indonesia bulan sabit)
  4. Öfa Desa'a
  5. Lima Desa'a
  6. Önö Desa'a
  7. Mewitu Desa'a
  8. Meŵalu Desa'a
  9. Meziŵa Desa'a
  10. Mawulu Desa'a
  11. Mewelezara Desa'a
  12. Mewelendrua Desa'a
  13. Meweledölu Desa'a
  14. Mewele'öfa Desa'a
  15. Tuli (Li Indonesia bulan purnama)
  16. Solumö'ö ma Samuza Akhömi
  17. Mendrua Akhömi
  18. Medölu Akhömi
  19. Mendröfa Akhömi
  20. Melima Akhömi
  21. Me'önö Akhömi
  22. Mewitu Akhömi
  23. Meŵalu Akhömi (börö zikho)
  24. Meziŵa Akhömi (sikho)
  25. Mewulu Akhömi (Börö Mugu)
  26. Mewelezara Wa'aekhu (Angekhula Mugu)
  27. Felendrua Wa'aekhu (Börö Ndriwakha)
  28. Sambua lö Aekhu (Talu Ndriŵa)
  29. Aekhu Mbaŵa (Ahakhöŵa)
  30. Fasulöna. Aefa da'ö mangawuli zui “Sambua Desa'a”

Fama'oli fo'inötö ba zidöfi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba Danö Niha khö ndra satua meföna so ngenoli fanötöi fo'inötö ba zidöfi wa'ara (Li Indonesia selama satu tahun) molo'ö wamaigi wa'atodege waö-waö ndröfi “Sara Wangahalö”. Döfi Sara Wangahalö da'ö nihörögö sitobali tandra khö ndra satua meföna, lafotöi “Famaigi döfi” (Li Indonesia mengamati bintang) nano “Fatutu ogömi (Li Indonesia telah gelap): ± 19.30 WIB ba zibongi.

Bakha ba zidöfi wa'ara so felendrua kali tohare Desa'a, ba felendrua kali so Duli. Ba no tefaosa 7 (fitu) gangolifa Ndröfi Wangahalö, ya'iada'e:

  1. Inötö Wamohu tanö nowi, folowi naha gowi ma folowi laza (Döfi wangahalö fetaronia ba zibözi önö tanö ba gatumbukha) faudu ba Döfi Masehi (sekitar April – Mei).
  2. Inötö Wananö fakhe (Döfi wangahalö fetaronia ba zibözi walu) faudu ba Döfi Masehi (sekitar Juni – Juli).
  3. Inötö Wanese ma fangofösi börö wakhe (Döfi wangahalö fetaronia ba zibözi fulu) faudu ba Döfi Masehi (sekitar Agustus – September).
  4. Inötö Wanese si mendrua ma moweto wakhe (Döfi wangahalö fetaronia ba zibözi felendrua) faudu ba Döfi Masehi (sekitar Oktober – November).
  5. Inötö Mewo ma mamasi ba zahulö (Döfi wangahalö fetaronia ba zibözi fele'öfa ma ba zibözi dua tanö'owi) faudu ba Döfi Masehi (sekitar Desember ke awal Januari).
  6. Inötö Wamasi (Döfi wangahalö fetaronia ba zibözi fele'önö ma ba zibözi öfa tanö'owi) faudu ba Döfi Masehi (sekitar Januari – Februari).
  7. Inötö Wamakha ma fangofösi börö gowi ba zabe'e tanö (Döfi wangahalö fetaronia ba zibözi feleŵalu ma ba zibözi önö tanö'owi) faudu ba Döfi Masehi (sekitar akhir Februari – akhir Maret).

Fanötöi ba zisamuza inötö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba Danö Niha khö ndra satua meföna oya ngawalö wamaedogö fanötöi ba zi samuza fo'inötö, duma-dumania ya'iada'e:

  • Ha mamö'i hörö (Sekitar 1 detik)
  • Ahou ba manu (Sekitar 2 detik)
  • Sandrohu wikhowikho (Sekitar 6 detik)
  • Aboto lölö afo (Sekitar 2 menit)
  • Alölö afo (Sekitar 5 menit)
  • Ahakhö roko sisara (Sekitar 10 menit)
  • Mo'otu nidanö ni'ukhugö (Sekitar 15 menit)
  • Sambadu fofanö (Sekitar 30 menit)
  • Dua mbadu (Sekitar 1 Jam)
  • Matonga luo (Sekitar 6 Jam)
  • Ma'öma'ökhö (Sekitar 12 Jam)
  • Sara luo sara wongi (24 Jam, satu hari satu malam)
  • Samigu (Seminggu atau 7 hari)
  • Sara waŵa (Satu bulan)
  • Mowua rigi (Sekitar 3 bulan)
  • Mowua nohi (Sekitar 6 tahun)
  • Owalusö ndraono (Sekitar 18 tahun)
  • Ba tanöbö'önia.

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]