Amaedola ba Faosatönia

Moroi ba Wikipedia

Amaedola ya'ia da'ö no sambua lala nitörö Nono Niha ba wama'ema ösi dödöra ba niha bö'ö na fahuhuo ira, he ba walukhasata si ero ma'ökhö simane yomo ba nomo, ma zui falukhasata ba zi lö mutötöna, ba he göi ba walukhasata ni'odödögö si mane ba mbalö halöŵö, ba gosali, ba gödo, ba mendrua manö ba halöŵö famalua hada. Fama'ema ösi dödö faoma amaedola fabö'ö ira moroi ba huhuo sito'ölö. Ba huhuo sito'ölö muŵa'ö manö zi so ba dödö faoma fehede si faudu, laŵaö ia ba li Indonesia terus terang. Fama'ema ösi dödö simane lafotöi "nifamahö towa". Na amaedola tenga simanö. Ba wama'ema ösi tödö la'oguna'ö wamaedo ni'ila hörö ma sasese alua, awö da'ö muhaogö wama'oli fehede ba wanguma'ö ya'ia ena'ö ohahau dödö zamondrondrongo ba ena'ö lö tetutu dödö na so wehede famatika ma fanegu, ba hiza'i mangabakha wamo'eluaha ya'ia.

Baero da'ö, moguna mutöngöni wa amaedola andrö tola tobali lala famahaö ba niha, he sanandrösa ba lagu wanguma'ö ba he ba nösi niwa'ö. Duma-dumania na lategu ndraono si lö sökhi amuata, lö i'anemai'ö laŵa'ö khönia "fasala ndra'ugö", "lö sökhi gamuatamö", btn. Lategu gamuata si lö enahöi andrö faoma famaedo simane "Böi badu nidanö ba wehasu-hasu" eluahania da'i-da'i, ma na laŵaö zui "Böi hulö fatuko bawa zangasio", btn. Na no mukhökhöi geluaha wamaedo simanö ba ndraono ba tetötöna wa mangera-ngera ira ma niha samondrondrongo irege aboto ba dödöra zamösana zi fa sala ma si lö faudu ba gamuatara.

So tölu faosatö nifötöi amaedola:[1] 1) amaedola sebua (nidunö-dunö); 2) amaedola side-ide (li Indonesia pepatah); 3) amaedola nihohoi'ö fanguma'ö (pantun, puisi).

Amaedola Sebua[bulö'ö | bulö’ö kode]

Nifotöi amaedola sebua ma nidunö-dunö, ya'ia da'ö hikaya si fakhai ba wa'auri ma ba gamuata niha, aurifö ba he ngawalö hadia ia zi so ba danö. Hikaya andrö asese göi latötöi ia manö-manö. Hikaya simane da'e arakha fagölö ira nifotöi dongeng, "fabel" ma legenda ba li Indonesia. Börö da'ö ösi gamaedola andre tenga sindruhu alua me föna. Ha si tumbu ma salua ba gera-era niha ia.

So dombua faosatö fonga'euta nidunö-dunö. Sara, nidunö-dunö nifotöi manö-manö ya'ia da'ö tunöŵa ma hikaya sanandrösa ba wa'auri Niha, aurifö ba danö, ma gofu hadia ia zi so ba danö. Dua, manö-manö nifolagu ma nifo'amuata ba wanguma'ö ya'ia.

Ohitö dödö wanutunö ya'ia, ya'ia da'ö ba wangoroma'ö waö-waö wa'auri nitutunö he niha ba he aurifö. Na lahaogö la'osisiö nidunö-dunö andrö dania ba oroma zatulö ba si lö atulö ba zi no alua bakha ba nidunö-dunö si tobali tuho wamaha'ö. Mufahökha si'ai ba dödö zamondrondrongo duho da'ö ena'ö la'aröu'ö ira ba gamuata si lö atulö ma si lö sökhi ba lafalua zi sökhi simane ni'oroma'ö zi samösa niha ma aurifö si tobali famaedo ba nidunö-dunö andrö.

Lagu wanura nidunö-dunö andrö fagölö ira lagu wanura sinura si to'ölö, lö amöböta ba wama'oli ngawua wehede ma ba wamagölösi li ba gi'o ngaroro wehede. Duma-dumania Hikaya Laowömaru, Hikaya Oyo ba Susua, btn.

So lima ngawalö gamaedola sebua ma nifotöi manö-manö:

  1. Manö-manö sanandrösa ba zanu'a'ö ba sombelegö niha (li Indonesia pahlawan), sanutunö wa'abarani ma fa'abatua zi samösa niha. Ba sastra Indonesia manö-manö si mane da'a tefotöi ia saga, ya'ia da'ö hikaya zalua ba niha si no munönö faoma si so ba gera-era zanura ya'ia. Duma-dumania Hikaya Laowömaru, Bua Duho Sabölö Töla, Larumbögia Laru Zoya ba Balö Gaöti.
  2. Manö-manö sanandrösa ba gaurifö ma nifotöi fabel ba li Indonesia. Ösi manö-manö da'a sanandrösa ba wa'auri gaurifö sonekhe ma satua-tua simane niha. Duma-dumania zasese terongo simane Laosi ba Ba'e, Ono Zaŵa Adu, Laosi ba Fa'onekhenia ba Walimosa, Sigi ba Böhö, btn.
  3. Manö-manö si fakhai ba wa'ahöli-höli dödö niha ba ngawalö zalua ba zi fasui. Ba gotalua niha ba wabanuasa ba Danö Niha, hikaya zahöli-höli dödö niha sanandrösa ba zi fasui asese labali'ö dane-dane ba wame'e töi mbanua, ungo nidanö, hili, btn. Duma-dumania simane hikaya Oyo ba Susua, Dure Lambaru, btn.
  4. Manö-manö si fakhai ma si tola mama'igi niha (li Indonesia kisah jenaka). Sito'ölönia, ösi manö-manö simane da'a fakhai ia ba wa'ambö era-era, ambö tödö, ma zui fasili gera-era, fa'atua-tua, ma zui fa'ahulu, fa'abölö ba wangalaini udu, btn.
  5. Manö-manö si fakhai ba wame'e famaedo (li Indonesia perumpamaan). Ösi manö-manö andrö simane famaedo ngawalö hadia ia, famodumaigö, famokhalaigö, si tola tobali famahaö ma duma-duma wa'auri ba niha gulidanö. Duma-dumania hikaya Famolo Nono Zamagö Waullu, Aweda Rairai, Balugu Laso Lölömatua, Böi Töna Tenga Öda, btn.

Amaedola Side-ide[bulö'ö | bulö’ö kode]

Faosatö si dua, tefotöi ia amaedola side-ide. Faoma ira gamaedola sebua. Faoma te'guna'ö ba wama'ema ösi dödö ba niha bö'ö faoma famaedo, tenga nifamahötowa (li Indonesia secara tidak langsung), ba tefa'ema ia ba zi sambua ngaroro wehede. Ba li Indonesia, amaedola side-ide andre fagölö ira nifotöi pepatah. Asese tefalua da'e na mutegu gamuata si lö atulö ma si lö sökhi nifalua zi samösa niha, ma zui fame'e mene-mene ba niha sato, ba tanö bö'önia. Duma-dumania:

Böi tataba haga mbawa
Hulö dalö igo'ö danö-tanönia
Hulö molaya ndri awu
Böi tötöna mbua dugala ö de'u
Sara ala dani dua lala wekoli
Böi tötöna mbua ziliö ögahowu, btn.

Ohitö dödö wa mu'oguna'ö wamaedo ba wama'ema ösi dödö, ya'ia da'ö: sara, ena'ö baga wanguma'ö; dua, ena'ö omasi niha wamondrondrongo; tölu, ena'ö böi tetutu dödö dandrösa huhuo; öfa, ena'ö abölö mangöhökha ba dödö gofu haniha manö zamondrongo.

Amaedola Nihohoi'ö Fanguma'ö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Amaedola nihohoi'ö fanguma'ö, ya'ia da'ö fama'ema ösi dödö faoma ngaroro wehede nifa'oli-oli fangoguna'ö fehede si fagölö li ba gi'o ma ba hogu ngaroro wehede. Ba li Indonesia latötöi gamaedola simane da'a pantun".

Ohitö dödö wama'ema ösi dödö faoma nihohoi'ö fanguma'ö fagölö ira gohitö dödö ba gamaedola side-ide. Hiza'i fama'ema ya'ia tenga ha sandroto fehede. Tola manö ngafulu ngaroro wehede ero tehaehagö. Fanguma'ö ya'ia itaria ba fadema-dema li ma falali-lali ira dome ba sowatö. Duma-dumania na lafalua hendri-hendri ba ginötö alua walöŵa ba tola manö lafatua da'ö mato ha'uga kali falali-lali i'otarai me te'owai dome, tebe'e nafo dome, btn.

So mato felendrua ngawalö gamaedola nihohoi'ö fanguma'ö, ya'ia da'e:

Tabe'ela ma bude-bude ba ndra'alawe[bulö'ö | bulö’ö kode]

Taba'ele andre ba no sambua amaedola nihohoi'ö fanguma'ö, nifalua ndra alawe moroi ba mbanua zowatö ba ira alawe dome ba walöŵa. Famalua ya'ia ba falali. Si'oföna lafa'ema nösi dödöra ira alawe zowatö. Aefa da'ö latema ira alawe dome. Ba na no falali mato fasakali ba laböhöli si fao fa'igi ba wehede safuria. Fahuhuosa fao amaedola da'a ha bude-bude si tobali lala wangahatö dödö faoma fatambai. Duma-dumania

Sowatö:

Ba biza wö inagu ya'ugö,
Ba ha uŵa'ö ena'ö mamaolagö,
Wa lö afoda soroi zowatö,
Me no mege ahulö wofanö,
Khöma so'aya afore mböwö
Hahaiiiii ba ga'a. ha ha ha he he he

Tome:

Duhu ae da'ö ba inagu ba zonuza,
Ba tenga wö afo nifahulöma,
Meno möi te'oso tafae'ata,
Ofeta ba mbulu golayama,
Wa ira inama sohadi ba zonuza,
No fahöna khömi zolodoma,
Wa so baewalimi baolayama,
Döla geu sobowo gana'a,
Ba buania dalu-dalu döla,
Famauwu zi siŵa gana,
Famao zi siŵa mo'ama,
Da'ö ia nigamö-gamöma,
Ha ha haiiiii, ba ina... He he he he he

Hendri-hendri[bulö'ö | bulö’ö kode]

Hendri-hendri no sambua amaedola nifolagu fanguma'ö, he ba wama'oli fehede ba he göi fanou'ö fehede si fagölö li ba gi'o ngaroro wehede. Fama'ema ya'ia hulö ni'anunöisi, itaria faoma fehede sabe'e, alio, ba alaŵa li ba itaria göi muhou-hou'ö, adawa li, ba nihaogö-haogö. Tefalua da'a ba ginötö walöŵa simane na manema'ö dome ma ba wame'e afo dome. Tola lafalua ira satua ndra matua ba he göi ira satua ndra alawe. Famalua hendri-hendri andrö ba fagati-gati ira satua zowatö ba satua dome hulö zi fadema-dema li.

Olola nafo ba olola mbawi böwö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Olola hulö fagölö ira hendri-hendri. Faoma hulö ni'aunöisi wanguma'ö ya'ia. Amaehutara ya'ia da'e: na ba hendri-hendri, samösa niha ifa'ema zi sambua fehede mato ha'uga ngaroro wehede. Na so niha bö'ö sama'ema hendri-hendri ba ifa'ema hendrin-hendrinia ba ngaroro wehede nifilinia samösa si lö fagölö ba hendri-hendri nawönia si föföna. Na ba golola ngaroro wehede nifa'ema zi samösa niha ba ifuli iŵa'ö ma iwaulisi wanguma'ö niha bö'ö sama'ema olola.

Maola[bulö'ö | bulö’ö kode]

Maola andre tola teŵa'ö fagölö ira nösi wahuhuosa zi dombua faosatö niha. Famalua ya'ia hulö ni'anunöisi ba falali-lali wanguma'ö ero sara ngaroro wehede iŵa'ö si samösa ba itema niha bö'ö faoma ngaroro wehede si faudu. Lafalua da'a ya'ira satua ndra alawe ba wame'e ba ba wanema afo.

Motu-motu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Motu-motu no sambua lala wame'e mene-mene ba ndraono si bohou ebua faoma fehede nihaogö fama'oli simane pantun ba li Indonesia. Sama'ema mene-mene da'a ba ira satua.

Bölihae[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bolihae andre tefalua na möi ba walöŵa ma namöi ba gowasa si tobali fondrara dödö ba wofanö (böli hae-hae wofanö). Tefaua da'a fatua lö murugi golayama zowatö. Ifalua da'e niha nifotöi Lagigia. Tebörögö faoma fanguhugö nidönia'ö Lagigia ba na no aefa lahuhugö ira matua ba lalau liŵa-liŵa ira alawe. So tölu ngawalö mbölihae si tola tefalua, ya'ia da'ö: bölihae dome, bölihae nuwu, bolihae mbanua ma sowatö.

Hoho[bulö'ö | bulö’ö kode]

Hoho no sambua lala wama'ema ösi dödö faoma ngaroro wehede nihaogö fama'oli ba si fagölö li garongoa hogu ngaroro wehede. Ba li Indonesia tefotöi ia puisi. Ösinia tola fakai ba waö-waö wa'aso niha ba Danö Niha (li Indonesia, mitos), sifakhai wa'afaduhu tödö khö Lowalangi, fakha ba huku, mene-mene ba zato, fondrara dödö, btn. Sama'ema hoho tefotöi Ere Hoho.

Oya ngawalö nifotöi hoho, simane Hoho Folaya ba Zimate, Hoho Folaya ba Wanaru'ö Öri ma Banua, Hoho Folaya ba Wamasindo Gowe Zalaŵa, Hoho Folaya ba Wamatörö Töi, btn.

So göi zanguma'ö wa hoho andrö no töi furugö ia. Faosatönia oya ngawalö simane amaedola, motu-motu, mene-mene, ngenu-ngenu, lailö, hubölö, hoho ba gowasa, manö-manö, nidunö-dunö, hendri-hendri, bölihae, taba'ele, kibu-kibu, debu-debu, maola-maola, faöndrua, mbölö-mbölö, olola, btn.[2]

Ngenu-ngenu[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ngenu-ngenu hulö fagölö ira hoho börö me ngaroro wehede ni'oguna'ö oi nihaogö fama'oli ba li arongoa hogu fagölö, hiza'i ösi ngenu-ngenu abölö aolo ba wanutunö fa'atosasa dödö nitörö zi samö-samösa niha. Duma-dumania:

No moböwö gadulo manu,
ha ba hele-hele orudu,
fabali sa ba nina na ono manu,
faröi sa ba nina na no aboto bu.
Ha ŵaraö zi tobali omo manu,
so ni'a garawi ba ndru'u,
so nikhai wötö ba hogu geu,
so zimate nilangö halu.
Hiza me hino gumo golalu,
hiza me hino ndroi dali'anu,
ugohi ba zanösö zigölu,
ulafoyoi mba'e ba hogu geu.
Alai ndra'o wa'anumanagu,
fa'anumana gamböri de'u,
uwai arö gosali narö gölömbu,
uwai omo sebua narö nawu. btn.

Lailö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Hulö simane ngenu-ngenu ia, hiza'i ösi lailö ha sambalö fama'ema wa'amarase dödö zi samösa niha börö me tebai ifa'ema nösi dödönia ma tebai ihalö nono alawe somasi ma si no mamesu tödönia. Simanö göi ba wa'atosasa dödö nifalua niha khönia. Duma-duma lailö ba wa'awakhö-wakhö dödö nono alawe:

He kifö-kifö, lö lalagu wangai ya'ugö,
So gotaluada bagolö, no ilazi balö zilötö.
He miti-miti sanuge ba hogu nohi,
Sahatö na urongo li saröu na ufaigi-faigi.

Hiŵö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Hiŵö no sambua lagu wanari nifalua dome na larugi nomo zowatö. Samalua fanari da'a ha ira matua. Ya'ira sanari ba fagohe tanga ba manari ira ba zi sara lala ba lahiŵö-hiŵö ira furi zondrönia'ö.

Bakha ba wanari simane so hua wasuwöta. Me larugi tome, ba lö la'ila na edöna latema'ö ira ya'ira sowatö ma zui labali'ö ira udu. Börö da'ö lafa'oli ira ira'alawe ba gotalua hiŵö-hiwö dome ba ira matua zowatö ena'ö böi alua wasöndrata. Aefa hiŵö-hiŵö tefalua wanari himba.

Faöndru[bulö'ö | bulö’ö kode]

Faöndru no sambua hoho nifalua ndra si bohou ebua ba wamahi'a tödö ba wanga'asogö ma ba wangaro'ö fahasara dödö bakha ba mbanua.

Fo'ere[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fo'ere andre ba no sambua hoho nifalua ndra ere me föna me lö nasa tohare mbanua Niha Keriso ba Danö Niha. Ba wogaoni bekhu ndra satua meföna ena'ö lafondrondrongo gangandröŵa dödö ndraonoa ma ira ma'uwura, ibözi wondrahi ere andrö faoma fanötöi elemu si so khönia. Duma-dumania na tefadöhö zofökhö ba la'erei simane da'a

He adu gawe, he adu dua,
He adu sarara alaŵa,
He adu sarara ebua,
Möiga mabe zumange khöu itaria ebua,
Möiga mabe zumange khöu itaria alaŵa,
Ya'e nono andre si fasumange sumangea,
Ya'e nono andre sangalu-ngalulua,
Böi fafera tölö-tölö,
Böi fatögi talosu'a
Fahoi khönia wökhö sanöröi ösi,
Ezosi wökhö si hulua ba mbotoa, btn.


Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. H.S. Zebua (1991), Sastra dan Tata Bahasa Daerah Nias, Depdikbud Kabupaten Nias, nga'örö si 5
  2. Yasato Harefa (2020), Tata Bahasa Nias (Amakhoita Li Niha), Valemba, Yogyakarta, ISBN 978-602-52914-2-5, nga'örö si 63


Sura andre awena börö zura nasa. Moguna munönö ba mubönökhi nösinia.
Wikipedia no halöŵö nifalului zato.
Tolo Wikipedia ba wanohugö wanura ya'ia, na so khöu onönöta nösi. Saohagölö.